توحید اندیشه اساسی اسلام و به تعبیری، اساس ادیان ابراهیمی است. این اندیشه در کلام اسلامی دقّت و عمق یافته و فلاسفة اسلامی هم در آن بسیار موشکافی کرده‌اند. شهید مطهّری در پاره‌ای از یادداشت‌های چاپ نشدة خود، در باب اقسام توحید، توضیحات و نکات جالبی آورده‌اند که به خوانندگان محترم تقدیم می‌شود.
حکمای الهی از راه تقسیم مفاهیم به واجب، ممکن و ممتنع، وجود خداوند را ثابت می‌کنند، با این توضیح که هر مفهومی در صورت مقایسه با وجود خارجی اگر اتصاف آن به وجودْ جایز نباشد ممتنع خواهد بود و اگر جایز باشد، چنانچه اتصاف آن به وجودْ ضروری باشد واجب وگرنه ممکن است.[56] البته گاهی مقسم برای اقسام مذکور، مفهوم موجود قرار داده و چنین گفته می‌شود که هر موجودی در صورت التفات به خود آن و با قطع نظر از توجه به غیر آن، یا وجود برایش ضروری است؛ مانند واجب یا ضروری نیست؛ مانند ممکن. بدیهی است که در این فرض ممتنع به عنوان یکی از اقسام مطرح نخواهد بود، زیرا موجود نیست، گرچه ممکن خود با وجود علت واجب و با عدم آن ممتنع‌می‌شود.[57]
این برهان در متون فلسفی به ارسطو نسبت داده شده[69] و از آن به عنوان روش فیلسوفان طبیعی در برابر فیلسوفان الهی یاد شده است.[70] تقریر عمومی برهان به این گونه است که حرکتهای موجود در جهان هستی به فاعلی برای پیدایش نیازمندند و این نیاز تا هنگامی که حرکتی وجود دارد برقرار است و فاعل حرکت اگر خود نیز متحرک باشد باز نیازمند محرکی خواهد بود تا آنکه سرانجام بر اساس امتناع دور و تسلسل باید به محرّکی غیر متحرک برسیم که از آن به محرک اول یاد می‌شود.[71]
برهان نظم مرکب از دو کلمه «برهان» به معنای دلیل روشن و «نظم» به معنای تألیف و ضمیمه کردن است.[17] برهان در اصطلاح برترین نوع استدلال است که با تکیه بر مقدمات قطعی و یقینی به نتیجه یقینی منتهی می‌گردد[18] و نظم در اصطلاح عبارت از گرد آمدن اجزای متفاوت با کیفیت و کمیّت ویژه در یک مجموعه است که هماهنگی آنها هدف معینی را دنبال کند[19]، بنابراین برهان نظم استدلالی است که بر خلاف براهین حدوث، حرکت و امکان هرگز بر مدار یک موجود سامان نیافته[20] و با تکیه بر وجود نظمی هدفمند و پویا در جهان به اثبات وجود مبدئی یگانه و دانا و توانا و حکیم می‌پردازد، ازاین‌رو برخی گفته‌اند: نظم مورد نظر در این برهان فقط نظم ناشی از علت فاعلی نیست، بلکه مراد نظمی است که افزون بر ابتنای بر فاعل، ناشی از علت غایی است و برای هدف و غایت معیّنی پدید آمده است، زیرا صرف وجود فاعل نمی‌تواند نظم شگفت‌انگیز جهان هستی را تفسیر کند، بلکه باید این فاعل دارای علم‌و شعور و حکمت و قدرت بوده، فعل او هدف مشخصی را دنبال کند.[21]
پیشینه تاریخی به کارگیری این برهان بر اثر وضوح آن روشن نیست؛ اما از سوی حکیمانی همچون سقراط و ارسطو به کار رفته است.[22] در منابع اسلامی (فلسفی، کلامی، تفسیری) نیز مواردی یافت می‌شود که از نظم به عنوان برهانی برای اثبات وجود خداوند با اوصاف‌یاد شده بهره‌جسته شده است.[23]
از اساسی‌ترین مسائل تاریخ اندیشه بشر، مسأله اثبات خداست. مهم‌ترین رسالت پیامبران الهی، هدایت مردم به سوی معرفت خداوند عالم است. این مقاله، به یکی از دلایل وجود خداوند پرداخته و در پی پاسخ این پرسش‌هاست: فطرت چیست؟ فطریات کدام‌هاست؟ ویژگی‌ها و اقسام آنها چیست؟ آیا دلیلی بر وجود فطرت و فطریات می‌توان یافت؟ آیا فطرت دلیل بر وجود خداوند است؟
(19) 1- از ثابت بن دینار نقل شده که امام على بن الحسین زین العابدین علیه السلام فرمود:
حق خداوند اکبر بر تو این است که او را پرستش کنى و چیزى را شریک او قرار ندهى و چون با اخلاص چنین کردى خداوند بر خود لازم مىداند که امر دنیا و آخرت تو را کفایت کند.
و حق نفست بر تو این است که آن را گرامى دارى (بدور دارى) از فحش، و عادت دهى به نیکوئى و ترک زیادهگوئى بىفایده و نیکى به مردم و خوشگفتارى در باره مردم. و حق گوش این است که آن را منزه کنى از شنیدن غیبت و شنیدن آنچه شنیدنش حلال نیست.
این مقاله به قصد توضیح شناختخداوند ازطریق آیههای او و تحلیل ماهیت این نوعشناخت نگاشته شده است. نویسنده بابررسی چهار تفسیر برای شناخت آیهای(علمی، فلسفی، تعبیر دینی، تذکر) نتیجه میگیرد که دو تفسیر شناخت آیهای را در قالب استدلال گنجانده و دو تفسیر دیگر ماهیتشناخت آیهای را غیراستدلالی میداند.
امام باقر علیه السلام فرمود: خداى تعالى نصرت خود را بر امام حسین علیه السلام فرود آورد تا آنجا که میان آسمان و زمین قرار گرفت (و نزدیک شد که او را بر کوفیان پیروزى دهد) سپس او را مخیر ساخت که او یا پیروزى و یا ملاقات خدا را انتخاب کند، آن حضرت ملاقات خداى تعالى را اختیار کرد.
( اصول کافی )
- انسان موجودی قابل است.
- ابزاری برای شناخت در اختیار دارد.
- آفاق و انفس بهترین ابزار شناخت.
- برابری انسان با چهارپایان یا بدتر از آنان.
- روزی رسانی خدا
- تاثیر نشانههای حق پانزده نوع آمادگی میخواهد که شامل:
1. باید ایمان داشته باشد 2. باید متذکر باشد 3. باید علم داشته باشد 4. باید تفکر کند 5. باید تعقل کند 6. باید تفقه داشته باشد 7. باید یقین داشته باشد 8. باید از گناه پرهیز کند 9. باید حرف شنو باشد 10. باید اهل بندگی خدا باشد 11. باید شکرگزار نعمتهای الهی باشد 12. باید دارای هوش سرشار باشد 13. باید بسیار شکیبا و شکرگزار باشد 14. باید صاحب مغز باشد 15. باید دانشمند و دانا باشد.
برخی صاحبنظران، سخن گفتن قرآن از جن و سحر را نشان دهندهی تأثیرپذیری آن از فرهنگ جاهلی میدانند. آیا زبان قران، آمیخته با فرهنگ اعراب و تأثیرپذیرفته از آن است؟
