چیستی برزخ

مفهوم «برزخ» چیست؟

«برزخ» در لغت به معناى چیزى است که در میان دو شئ حایل شود، سپس این معنا توسعه یافته و به هر امرى که در میان دو چیز یا دو مرحله قرار گیرد، اطلاق شده است.

قرآن درباره دریاى آب شیرین و شور که در کنار هم قرار دارند مى‏فرماید: «بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّایَبْغِیَانِ»^[1]؛ در میان آن دو، برزخى است که مانع از غلبه یکى بر دیگرى است.

در این‏جا منظور از «برزخ» جهانى است که میان دنیا و عالم آخرت قرار دارد؛ یعنى هنگامى که روح از بدن جدا مى‏شود، پیش از آن که بار دیگر در قیامت به بدن اصلى بازگردد، در عالمى که میان این دو عالم است و برزخ نامیده مى‏شود قرار خواهد داشت.^[2]

هستى برزخ‏

 

چه دلیل بر اثبات عالم برزخ وجود دارد؟

اصل وجود «عالم برزخ» مورد اتفاق دانشمندان اسلامى‏است و دلایل عمده آنها بر اثبات آن، آیات و روایات است، هر چند از طریق عقلى نیز قابل اثبات است. از جمله آیاتى که بر عالم برزخ دلالت مى‏کند، چنین است: «و مِنْ وِرائِهِمْ بَرَزَخُ إِلى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ»^[3]؛ و پشت سر آنها برزخى است تا روزى که بر انگیخته مى‏شوند. آیات دیگرى نیز بر عالم برزخ دلالت دارند که عبارتند از: بقره، 154؛ مؤمن، 46 و 47؛ نوح، 25؛ یس، 26 و 27؛ روم، 55؛ مؤمن، 11 و ... بعضى از این آیات، از حوادث و احوال عالم برزخ خبر مى‏دهند؛ مثلًا: از آیه 46 سوره مؤمن استفاده مى‏شود که در جهان برزخ آل فرعون را بر آتش دوزخ عرضه مى‏کنند و ناراحت مى‏شوند، یا شهدا در عالم برزخ نزد پروردگار و در محضر قرب او روزى داده مى‏شوند و در آن عالم حیات حقیقى دارند.

پس طبق این آیات، در عالم برزخ حیات برزخى وجود دارد و مجرمان در آن‏جا گرفتار عذاب الهى مى‏باشند، و شهدا و بندگان صالح خداوند نیز از نعمت‏هاى الهى برخوردارند.

روایات نیز بر عالم برزخ و حیات در آن‏جا و حوادث آن دلالت روشن دارند: در حدیث معروفى از پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله آمده که هنگامى که اجساد کشته شده‏گان مشرکان مکّه را در جنگ بدر در چاهى ریختند، در کنار چاه ایستاد و فرمود: اى اهل چاه! آیا آن‏چه را که پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟ من که وعده پروردگارم را (در مورد پیروزى) حق یافتم! گروهى عرض کردند: اى رسول خدا! آیا آنها مى‏شنوند؟ فرمود: شما نسبت به آن‏چه من مى‏گویم از آنها شنواتر نیستید، ولى آنها امروز پاسخ نمى‏دهند.^[4]

بعضى از روایات، از حوادث و احوال عالم برزخ و سرنوشت آدمى خبر مى‏دهند؛ مثلًا، در روایات بسیارى، از شادى ارواح مؤمنان به وسیله اعمال نیک بازماندگان خبر مى‏دهد؛ از جمله در حدیثى از امام صادق علیه السلام آمده: انَّ الْمَیّتَ لَیَفْرَحُ بِالتِّرَحُّمِ عَلیْه وَ الْاسْتِغْفارِ لَهُ کَما یَفْرَحُ الْحَىُّ بِالهَدیَّةِ؛^[5] میت، با طلب رحمت و استغفار براى او خوشحال مى‏شود؛ همان گونه که افراد زنده با هدایا خوشحال مى‏شوند.

در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم که فرمود: آنها [/ ارواح مؤمنان‏] در حجره‏هایى از بهشت، از طعام و شراب آن متنعم مى‏شوند و مى‏گویند: پروردگارا! قیامت را براى ما برپا کن، و به وعده‏هایى که به ما داده‏اى وفا نما.^[6]

روشن است که منظور از بهشت در این روایت، بهشت برزخى است.

 

حیات برزخى‏

 

حیات برزخى چیست؟

آیات متعددى حکایت از حیات بعد از مرگ دارد؛ از جمله: «وَلَا تَقُولُواْ لِمَن یُقْتَلُ فِى سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَ تُ‏ م‏ بَلْ أَحْیَآءٌ وَ لکِن لَّاتَشْعُرُونَ»^[7]؛ و کسانى که در راه خدا کشته مى‏شوند مرده نخوانید، آنها زنده‏اند، ولى نمى‏دانید. و نیز آیه: «لَعَلّى أَعْمَلُ صلِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّآ إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَآلُهَا وَ مِن وَرَآهِم بَرْزَخٌ إِلَى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ»^[8]؛ تا آن زمان که مرگ هر یک فرا رسد در آن حال پشیمان شده گوید: پروردگارا: مرا- به دنیا- بازگردان! تا شاید به تدارک گذشته عملى صالح به جاى آورم و به او خطاب شود که هرگز نخواهد شد واین کلمه را از حسرت مى‏گوید و ثمرى نمى‏بخشد که عالم برزخ به دنبال آنهاست تا روزى که برانگیخته شوند.

روح انسان بعد از این جهان در اجساد لطیفى قرار مى‏گیرد که از عوارض فراوان این ماده کثیف برکنار است و چون از هر نظر شبیه این جسم است به آن «قالب مثالى» یا «بدن مثالى» مى‏گویند که نه به کلى مجرد و نه مادى محض است، بلکه داراى نوعى «تجرد برزخى» است. بعضى از محققان آن را به وضع روح در حالت خواب تشبیه‏ کرده‏اند که در آن حال ممکن است با مشاهده نعمت‏هایى، به راستى لذت ببرد و بر اثر دیدن مناظر هولناک معذّب و متألّم شود؛ آن چنان که گاه واکنش آن در همین بدن نیز ظاهر مى‏شود و به هنگام دیدن خواب‏هاى هولناک، فریاد مى‏کشد و ....

تعلّق روح به بدن مثالى در «جهان برزخ» تا قیامت ادامه داشته و به هنگام قیامت دوباره به بدن‏هاى نخستین به فرمان خدا بر مى‏گردد.^[9]

آیا عالم برزخ جسمانى و روحانى است یا فقط روحانى؟ اگر جسمانى هم مى‏باشد پس چرا خداوند مى‏فرماید: آن‏گاه که در نفخ صور دمیده شود مردم فوج فوج از قبرها بیرون مى‏آیند و به صحراى قیامت مى‏روند.^[10] اگر عالم برزخ جسمانى هم باشد پس جسم عالم برزخ غیر از جسم عالم قیامت خواهد بود، توضیح دهید؟

انسان مرکب از جسم و روح است. با مرگ، جسم مادى او را در قبر مى‏نهند و در این دنیا باقى مى‏ماند و روح او به عالم برزخ وارد مى‏شود.

روح انسان پس از جدا شدن از جسد خاکى در عالم برزخ در جسم‏هاى لطیفى قرار مى‏گیرند که بسیارى از عوارض ماده را ندارند و چون از هر نظر شبیه این جسم است، بر آن «قالب مثالى» و یا «بدن مثالى» مى‏گویند؛ یعنى بدنى شبیه همین بدن، امّا نه به کلى مجرد است و نه مادى محض. همانند هنگامى که انسان خواب مى‏بیند؛ جسم او در بستر آرمیده است، ولى خواب دیدن او با جسم است که آن جسم مثالى است.

هنگام وقوع قیامت، خداوند روح را به بدن‏هاى دنیوى بر مى‏گرداند، لذا قرآن کریم مى‏فرماید: پس از دمیده شدن صور دوم، مردم گروه گروه از قبرها بیرون مى‏آیند و به صحراى قیامت وارد مى‏شوند.^[11]

بنابراین نه عالم برزخ فقط روحانى است و نه جهان قیامت، بلکه هر دو روحانى و جسمانى هستند ولیکن جسم عالم برزخ با جسم عالم قیامت تفاوت دارد.

ویژگى‏هاى روح در عالم برزخ چیست؟

یکى از مباحث مهم معاد، بقاى روح است که بااستدلال به آن مى‏توان معاد رااثبات نمود.

روح مى‏تواند بعد از مرگ جسم و متلاشى شدن آن به زندگى خود ادامه دهد، امّا این که چه ویژگى‏هایى دارد باید گفت: اولًا: روح مجرد است؛ یعنى از خواص عمومى ماده (زمان، مکان و اجزا)، مبرّا است و این ویژگى‏ها را ندارد؛ البته روح در این دنیا همراه جسم است و ویژگى او، در عالم برزخ با دنیا تفاوتى ندارد.^[12]

ثانیاً: روح کفّار در عالم برزخ، گرفتار عذاب و روح مؤمن در نعمت است تا قیامت فرا رسد. امام صادق علیه السلام فرموده است: برزخ، همان قبر است، از آن زمان که مى‏میرد تا روز قیامت.^[13]

امام زین العابدین علیه السلام فرمود: قبر، باغى از باغ‏هاى بهشت یا حفره‏اى از آتش است.^[14]

ویژگى دیگر روح در عالم برزخ، آن است که با دنیا در ارتباط بوده و تا حدودى از حالات بستگان خود آگاه است. اگر بستگان، برایش دعا و طلب مغفرتى بکنند، خوشحال مى‏شود؛ همان‏گونه که افراد زنده با هدیه خوشحال مى‏شوند.

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: اى مردم! مرده‏ها را زیارت کنید و به سراغ آنها بروید و سلام بفرستید؛ سوگند به کسى که جانم در دست او است، مسلمانى تا روز قیامت بر آنها سلام نمى‏فرستد، مگر این که سلام او را پاسخ مى‏گویند.^[15]

از این احادیث معلوم مى‏شود روح در عالم برزخ، با این جهان در ارتباط است.

آیا این که مى‏گویند چاهى به نام «حضر موت» وجود دارد و گنه‏کاران در عالم برزخ در آن عذاب مى‏شوند، صحیح است؟ آیا آن چاه در همان صحراى «حضر موت» که در جنوب شبه جزیره عربستان است واقع شده؟

در روایتى آمده است که در حضر موت (سرزمینى در شرق عدن) چاهى است عمیق به نام «برهوت» که ارواح کفار در آن، جاى دارند و در آن‏جا عذاب مى‏شوند. حضرت على علیه السلام مى‏فرماید: بدترین آبادى‏هاى روى زمین آبادى برهوت است که در حضر موت واقع است، ارواح کفار در آن‏جا گرد آیند.^[16]

طبق این حدیث و احادیث دیگر^[17] ظاهراً این سرزمین در جنوب جزیرةالعرب (عربستان) است.^[18]

آیا حیات برزخى به پیامبران و امامان اختصاص دارد؟

همه انسان‏ها حیات برزخى دارند و ویژه شهدا، پیامبران و امامان نیست. زیرا همه انسان‏ها پس از مرگ وارد عالَم برزخ مى‏شوند. تفاوت انسان‏هاى معمولى با پیامبران و امامان و شهدا در نوع حیات برزخى است. پیامبران، امامان و شهدا از حیات ویژه و زندگى خاصى برخوردارند؛ همان گونه که قرآن کریم در آیه 169 آل‏عمران به این موضوع اشاره دارد.

آیا در عالَم برزخ نیز مرگ وجود دارد یا فقط در دنیا است؟

از قرآن کریم استفاده مى‏شود که ما در دنیا با مردن وارد عالَم برزخ مى‏شویم و در برزخ هم مرگى داریم که پس از آن وارد جهان قیامت مى‏شویم؛ خداوند متعال مى‏فرماید:

«کَیفَ تَکفُرونَ بِاللَّهِ وکُنتُم اموتًا فَاحیکُم ثُمَّ یُمیتُکُم ثُمَّ یُحییکُم ثُمَّ الَیهِ تُرجَعون»^[19]؛ چگونه به خداوند کافر مى‏شوید؟! در حالى که شما مردگان [و اجسام بى‏روحى‏] بودید و او شما را زنده کرد؛ سپس شما را مى‏میراند و بار دیگر شما را زنده مى‏کند؛ سپس به سوى او بازگردانده مى‏شوید. با توجه به این‏که حقیقت مرگ انتقال از یک نشئه به نشئه دیگر و از یک جهان به جهان دیگر است، طبق آیه یاد شده، انسان با مرگ دنیوى، وارد جهان برزخ مى‏شود و حیات برزخى پیدا مى‏کند و سپس وارد جهان قیامت مى‏شود. این انتقال از برزخ به قیامت مرگ برزخى است.^[20]

 

 

---

[1] ( 1). رحمان، آیه 20

[2] ( 2). ر. ک: راغب اصفهانى، مفردات، ص 118؛ ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیام قرآن، ج 5، ص 443

[3] ( 1). مؤمنون، آیه 100

[4] ( 2). متقى هندى، کنزالعمال، ج 10، ص 377، ح 29876

[5] ( 1). المحجّة البیضاء، ج 8، ص 292؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 183

[6] ( 2). کافى، ج 3، باب ارواح المؤمنین، ح 1

[7] ( 3). بقره، آیه 154

[8] ( 4). مؤمنون، آیه 100

[9] ( 1). ر. ک: ناصر مکارم شیرازى و همکاران، تفسیر نمونه، ج 14، ص 321- 323

[10] ( 2). نبأ، آیه 18

[11] ( 3). نبأ، آیه 18

[12] ( 1). ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیام قرآن، ج 5، ص 443

[13] ( 2). کلینى، کافى، ج 3، ص 242

[14] ( 3). همان، ص 447؛ شیخ صدوق، خصال، ص 119

[15] ( 4). همان، ص 460

[16] ( 1). کلینى، کافى، ج 3، ص 246؛ ر. ک: شیخ حر عاملى، الفصول المهمة، ص 336؛ بحارالانوار، ج 7، ص 116

[17] ( 2). کلینى، کافى، ج 8، ص 231

[18] ( 3). ر. ک: سید مصطفى حسینى دشتى، معارف و معاریف، مدخل، حضر موت و برهوت

[19] ( 1). بقره، آیه 28

[20] ( 2). ر. ک: المیزان، ج 1، ص 111- 112