نام الهی رحمان در قرآن
- سه شنبه آبان ۲۶ ۱۳۹۴، ۰۲:۰۰ ب.ظ
- ۰ حرفهای شما
نام رحمان بارها در قرآن، چه در آغاز سورهها و چه درون آنها، آمده است. این نام 56 بار درون سورهها آمده که 16 مورد آن تنها در سوره مریم است. رحمان، صفت بروزن فعلان و دارای معنای مبالغه است. در کنار هم آمدن دو صفت رحمان و رحیم دربرگیرنده مفهوم تأکید متقابل این دو میباشد.
در قرن دوم و سوم میلادی، خدا به این وصف در یمن خوانده میشده، و این واژه به معنای خدای نیک بوده است. نیک در اینجا نقش صفت ندارد، بلکه بخشی از تعبیری است که خدا به وسیله آن و پس از ترجیح آن بر دیگر تعابیر خوانده میشود.
رحمان و رحیم در قرآن، دارای تفاوتهای دستوری با یکدیگرند. رحمان، همیشه با حرف تعریف میآید، لیکن، رحیم گاه بدون حرف تعریف به کار میرود. رحمان در 7 مورد از 56 استعمال خود در قرآن، تنها به همراه رحیم آمده است و در کنار آن ذکری از دیگر صفات نیست، در حالی که رحیم با صفاتی دیگر نظیر غفور، تواب، رئوف و عزیز تشکیل زوجی وصفی میدهد. رحیم و برخی از دیگر اسما و صفات الهی همچون عزیز، دارای معانی یا کاربردهای غیر الوهی نیز هستند (مثلاً در آیه 128 سوره توبه، دو وصف رئوف و رحیم درباره پیامبر به کار رفتهاند)، ولی رحمان همواره در مورد خداوند به کار میرود.
رحمان به دلیل موقعیت ویژهاش در قرآن باید به گونه مستقل بررسی شود. ما در این نوشتار میخواهیم چگونگی توصیف خود خدا - و نه او صافی نظیر علم، قدرت و مواردی دیگر - را در قرآن بدانیم. نیز میخواهیم بدانیم آیا مقدم بر قرآن، آثاری از اعتقاد به این نام یافت میشود؟ خواهیم کوشید شواهدی را نیز گردآوریم که نشان دهد در کدام نقطه از عربستان، خداوند با این نام پرستش میشده است.
اسنادی که برای بررسی در دسترس ماست، همگی منابع و اسناد اسلامی نظیر قرآن، آرای مفسران، مورخان و فقیهاناند. ما به منابع باستان شناختی و کتیبه شناختی جهت شناخت وضعیت اعتقادی عرب قدیم، یهود و نصارا، صابئین ساکن عربستان و نیز پراکندگی آنها در این شبه جزیره دسترسی نداریم و ناگزیر از وضع فرضیات، بحث و بررسی پیرامون آنها و خودداری از توهم قبل از رسیدن به نتیجه قطعی هستیم. مؤیدات تاریخی در مورد نام الله و رحمان که ما میتوانیم از آنها برای تقویت فرضیات خود کمک بگیریم از این قرار است: عرب قبل از اسلام، خدا را خالق میدانسته و البته خدایان فرعی را نیز میپرستیده است. از سوی دیگر، رحمان، نام خدای یگانه در برخی مناطق عربستان، دست کم در یمامه و یمن بوده است، اما اهل مکه از استعمال این لفظ کراهت داشتهاند. قرآن نیز در سورههای انبیاء، فرقان، رعد و اسراء به این وضعیت اشاره کرده است. راویان حدیث گفتهاند در نظر مشرکان مکه، رحمان خدای متمایز از الله بوده است و مشرکان در جریان حدیبیه هنگام نوشتن صلح نامه و درج بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز آن، به پیامبر گفتند: ما رحمان را نمیشناسیم. این قوم، بعدها نیز با پیامبر به این دلیل که آنان را به پرستش رحمان یمامه فرا میخواند مخالفت کردند.
بررسیها همچنین نشان میدهد که در اوایل قرن هفتم میلادی، نام عبدالرحمن در حجاز - جز در مواردی بسیار معدود و نادر - وجود نداشته و پیامبر، هنگام اسلام آوردن برخی افراد نام آنها را به عبدالرحمن تغییر داده است. آیا در قرآن میتوان سلسله شواهدی یافت که حاکی از اعتقاد به «رحمان» باشد. پاسخ به این سؤال مشکل است. چون در قرآن، رحمان و الله از هم جدایی ندارند. لکن میتوان در این زمینه ملاحظاتی را به صورت پیشنهاد ارائه کرد: در آیات مربوط به سرانجام جهان، الله و گاهی «رب» وجود دارد. در آیاتی که در آغاز بعثت نازل میشده، الله به زودی جایگاه نخست را یافته است. رحمان در مواضعی که بسیار نزدیک به ادبیات رمزی است، یعنی همان چیزی که پیشتر در ادبیات یهودی - نصرانی وجود داشته، آمده است ؛ از جمله اینکه نام «صور» یک بار کنار رحمان آمده ؛ نام رحمان دوبار در سورههایی آمده که در آنها لفظ صور به کار رفته است؛ باغهای بهشت توسط رحمان وعده داده شده و مواردی دیگر.
در قرآن کریم از الله به عنوان خالق و صاحب اختیار جهان زیاد صحبت شده است. البته مواضعی که در آنها الله در ارتباط مستقیم با پدیدههای طبیعی نشان داده شده باشد، بسیار اندک است، لیکن ما رحمان را همچون الله در نظیر این گونه مواضع مییابیم. ذکر نام رحمان در کنار موضوعاتی چون آفرینش آسمان و زمینه در شش روز، هفت آسمان، عرش الهی که نماد قدرت مطلق الهی است و نیز در صحنههای قیامت نمونههایی از این دست است. موارد فوق در سوره فرقان بیان شده است و پس از آن است که عبارتی را میبینیم که امر به پرسش کردن درباره او (رحمان) از کسی میکند که از او آگاه است. عبارت اخیر، نشانگر ارتباط این نام با مجموعه واژگانی محافل یهود و نصارای آن روز است.
نام رحمان 6 بار مرتبط با وحی، 4 بار مرتبط با قرآن و 4 بار مرتبط با عهد قدیم آمده است. این کلمه در ارتباط با پیامبران عهد قدیم، مریم مادر عیسی، حبیب نجار و نیز در لسان هارون و ابراهیم - هنگام دعوت پدرش به یکتا پرستی - آمده است. همچنین از خضوع اسحاق، موسی، هارون، اسماعیل و ادریس در برابر رحمان و پناه بردن مریم به او سخن گفته شده است. کلمه عهد نیز در قرآن با رحمان پیوند دارد.
در قرآن از مسئله محبت و، به ندرت، از پدیدآورنده آن سخن گفته شده و این پدید آورنده رحمان میباشد (مریم، 96). در صوره فرقان نیز از حالات و صفات عبادالرحمن به تفصیل سخن گفته شده است. مسیلمه نیز یاران خود را زیر نام رحمان گردآورد. حال اگر این نام مسبوق به سابقه طولانی پرستش نبوده باشد، گردآوری اشخاص زیر آن مشکل مینموده است.
(1) .Jacques Jomier
