عدل الهی و کاستی‏ها و نارسائی‏ها

 

جعفر سبحانی

موضوع کاستی‏ها و نارسائی‏ها در کتابهای عقاید در مراحل مختلف مطرح گردیده و احیانا تصور شده که بلاها و گرفتاریها با چهاراصل مسلم در تضاد است:
1 - توحید در خالقیت.
2 - نظام احسن.
3 - حکمت‏خداوند.
4 - عدل الهی.

و ما در این‏جا این موضوع را فقط از دیدگاه چهارم بررسی‏می‏کنیم، تا روشن شود این نوع کاستی‏ها با عدل الهی کوچکترین‏تضادی ندارد، پرسشهائی که در این مورد وجود دارد، به سه صورت‏مطرح می‏شود:
1 - اگر خدا عادل است، چرا حوادثی رخ می‏دهد که همگی زیان‏بار وضررخیز است؟
2 - اگر خدا عادل است، چرا انسانها را با شایستگیهای متفاوت‏آفریده است؟
3 - اگر او عادل است، چرا فقر و بدبختی دامن گروهی را گرفته‏است؟
در این‏جا پاسخ اجمالی وجود دارد که برای اهل ایمان کافی است وآن این که هرگاه با دلائل قطعی عدل الهی ثابت‏شد، طبعا ناآگاهی‏ما از مصالح این رویدادها بر عدل الهی خدشه‏ای وارد نمی‏سازدزیرا چه‏بسا در این موارد مصالحی باشد که ما از آن ناآگاهیم.
ولی برای کسانی که هنوز به عدل الهی از دیده شک و تردیدمی‏نگرند، باید پاسخ دیگری داد. اینک ما هر سه پرسش را مطرح وبه تحلیل آنها می‏پردازیم:

1 - درباره بلاها و مصیبت‏ها

داوری قاطع درباره بلاها و گرفتاریها مانند سیلها و زلزله‏ها وآفت‏ها در گرو آگاهی ما از وضع عمومی جهان است‏یعنی بدانیم که‏این پدیده‏ها کوچکترین سودی در پهنه زندگی بشر ندارد، و ناگفته‏پیداست که چنین علم محیط برای انسان عادی دست نمی‏دهد.
غالبا افراد به این نوع پدیده‏ها از نقطه‏نظر مصالح خود وهم‏میهنان خود می‏نگرند وقتی آنها را برخلاف مصالح خود تشخیص‏دادند، با خود می‏گویند: این نوع بلاها و گرفتاریها با عدل الهی‏سازگار نیست ولی چه‏بسا این نوع پدیده‏ها زیان‏بار نباشد، بلکه‏نسبت‏به گروهی مایه حیات باشد. خصوصا اگر مقیاس را مطلق انسان‏چه در گذشته و چه در حال و چه در آینده، بدانیم.
ما در این‏جا برای تقریب مطلب، به مثالی اکتفاء می‏ورزیم:
طوفانی در شعاع چند کیلومتری پدید می‏آید و شاخه‏های برخی ازدرختها را شکسته و برخی را نیز از بن می‏افکند، از دیده یک‏کشاورز و صاحبان باغ بلا است، اما چه‏بسا، این طوفان معلول وزش‏باد مفید و سودمند است که قطعات ابر را از سواحل دریا همراه‏داشته است و به سرزمین آماده رسانیده است.
بشر در ارزیابی پدیده‏ها دچار یک خودبینی خاصی است و هرپدیده‏ای را از دریچه سود خویش می‏نگرد، درحالی که باید هرپدیده را با نظام کل جهان سنجید آنگاه درباره آن داوری کرد.
«جزئی نگری‏» و «خود محوری‏» سبب می‏شود که جزئی از جهان که‏در مقایسه با مجموع «صنع احسن‏» است، نازبا جلوه می‏کند.
درحالی که اگر به مجموع می‏نگریست، سپس داوری می‏کرد، چه‏بسا آن‏را موزون و زیبا تلقی می‏کرد، قرآن مجید می‏فرماید: (الذی احسن‏کل شی خلقه...) (1) .
«او همان کسی است که هرچه را آفرید، نیکو آفرید».
تصدیق به مضمون این آیه در گرو «جمع بینی‏» است نه‏«خودبینی‏».

آثار تربیتی بلاها

گذشته از این، از آثار تربیتی بلاها نباید در غفلت‏بود و ازآثار ثمربخش مصائب نباید دیده پوشید، این نوع بلاها مایه توجه‏انسان به جهان غیب و سبب وارستگی اوست، زندگی شیرین و لذیذمایه غفلت و خواب‏آور است. آنگاه که نظام آن بهم خورد، پرده‏های‏ضخیم غفلت دریده می‏شود و انسان ناخودآگاه به جهان غیب متوجه‏می‏شود.
در حقیقت این نوع گرفتاریها ترمزی است که بشر را از خواب غفلت‏بیدار کرده و او را به معنویت و اخلاق سوق می‏دهد، قرآن مجید به‏این نکته چنین اشاره می‏کند: (و ما ارسلناک فی قریه من نبی الااخذنا اهلها بالباءساء و الضراء لعلهم یضرعون) (2) .
«هیچ پیامبری را در هیچ دهکده و شهری نفرستادیم مگر آن که‏مردم آنها را به شدت و سختی دچار نمودیم تا شاید(متنبه شده) وبه ما متوجه شوند». (و لقد اخذنا ال فرعون بالسنین و نقص من‏الثمرات لعلهم یذکرون) (3) .
«قوم فرعون را به خشکسالی و کمی میوه دچار نمودیم تا شایدمتذکر گردند». قرآن فلسفه گرفتاریهای آنان را با جمله‏های:
(لعلهم یضرعون) و یا (لعلهم یذکرون) بیان می‏نماید.
در حقیقت این نوع گرفتاریها که مایه ناخوشایندی انسان است،چه‏بسا ممکن است در آن خیر کثیری باشد که آگاه نیست چنان که‏می‏فرماید: (فعسی ان تکرهوا شیئا و یجعل الله فیه خیرا کثیرا) (4) .
«چه‏بسا چیزی را خوش نشمارید ولی خدا در آن خیری فزونی قراربدهد». این بلاها و گفتاریهای دردناک، تازیانه بیداری است وسرانجام خوبی دارد. در قرآن واژه‏ای به نام «استدراج‏» وجوددارد که مقصود از واژه نخست، انسان غافل و گنهکاری است که‏پیوسته در نعمت‏بوده و هیچ‏گونه گزندی در زندگی به او نمی‏رسد واو می‏پندارد که یک چنین رفاه متسمر به سود اوست، درحالی که یک‏چنین شرایط، مایه خسران و زیانکاری می‏باشد، زیرا چنین فردی‏هیچ‏گاه از خواب غفلت‏بیدار نشده و به آغوش حق باز نمی‏گردد.
درحالی که اگر فرد مؤمن در مسیر زندگی دچار ابتلا گردد، و باحوادث تلخ روبه‏رو شود، این حالتها برای او کاملا سازنده بوده،غبار غفلت را از روح و روان او پاک می‏سازد، قرآن می‏فرماید:
(والذین کذبوا بآیاتنا سنستدرجهم من حیث لا یعلمون و املی لهم‏ان کیدی متین) (5) .
«آنها که آیات ما را تکذیب کرده‏اند، به‏تدریج‏به نحوی که نمی‏دانند گرفتار مجازاتشان می‏نمائیم و به‏آنها مهلت می‏دهیم(تا مجازاتشان دردناکتر باشد) زیرا طرح ونقشه من قوی و حساب‏شده است‏». در آیه دیگر می‏فرماید:
(فذرنی و من یکذب بهذا الحدیث‏سنستدرجهم من حیث لا یعلمون) (6) .
«اکنون مرا با آنها که این سخن را تکذیب می‏کنند، واگذار ماآنان را از آنجا که نمی‏دانند، به تدریج‏به سوی عذاب پیش‏می‏بریم‏».

بخشی از نارسائی‏ها معلول کوتاهی است

در اینجا نکته سومی هست و آن این که متوجه ساختن همه بلاها ومصائب به جهان غیب، دور از واقع‏بینی است زیرا بخشی از این‏نارسائی‏ها معلول کوتاهی خود انسان است، چه‏بسا او می‏تواند بخشی‏از این گرفتاریها را کاهش دهد، او می‏تواند با هوش خدادادی اززیانهای آنها بکاهد، بلکه از آنها به سود خود بهره بگیرد.
ساختن خانه‏های ضد زلزله در مراکز زلزله‏خیز، و احداث سدهای‏استوار در مسیلها، بخشی از زیانهای ناشی از این دو حادثه‏طبیعی را جلوگیری می‏کند. و چه‏بسا انسان از آن به سود خود بهره‏می‏گیرد. امروزه ساختن سدها در برابر سیلابها مایه رونق بیشترحیات بشر گردیده، بلکه از اهرمهای لازم حیات به شمار می‏رود.

2- درباره اختلاف استعدادی

شکی نیست که افراد انسان با استعدادهای گوناگونی آفریده شده‏اند ولی این تفاوتها، ارتباطی به ظلم ندارد زیرا ایرادکنندگان‏از یک اصل اساسی غفلت کرده‏اند و آن این که اختلاف در ذوق و هوش‏مایه بقاء زندگی دسته‏جمعی است اگر همه افراد از نظر ذوق واستعداد یکنواخت‏بودند، رشته زندگی اجتماعی از هم می‏گسست زیرااختلاف ذوق‏ها سبب می‏شود افراد جامعه، به صورت فردی درآیند، هرعضوی از او پاسخ‏گوی بخشی از نیازهای اوست. روانشناسان‏می‏گویند: تمام افراد بشر با شایستگیهای ویژه آفریده شده‏اند،آنچه مهم است، این است که شخص ذوق خود را درباید و بداند که‏عقربه استعداد او به چه سمتی متوجه است.
در جهان فرد سالمی را پیدا نمی‏کنیم که برای هیچ کاری شایستگی‏نداشته باشد، این ما هستیم که برخی از کارها را پر اهمیت وبرخی دیگر را بی‏اهمیت جلوه می‏دهیم. در نظام اجتماعی وجوداستدادهای مختلف لازم و ضروری است و اگر همه افراد از نظر هوش‏و درک یکسان باشند، چرخ زندگی از گردش افتاده و سرانجام زندگی‏جمعی می‏پاشد.
در روایت است امیر مومنان علی(ع) فرمود:
«لا یزال الناس بخیر ما تقاوتوا و اذا استووا هلکوا» (7) .
«تا مردم باهم متفاوتند در خیر و رفاه‏اند ولی هنگامی که‏یکسان شوند، زندگی آنان می‏پاشد».

3 - درباره فقر و نارسائی

خدای دادگر سفره نعمتی را به نام طبیعت گسترانیده و روزی همه‏افراد را در آن پدید آورده است چیزی که هست، باید فرد از طریق‏فعالیت و کار بر روزی خدادادی دست‏یابد.
البته نوع فعالیت نسبت‏به مرحله عمر متفاوت است فعالیت کودک‏شیرخوار، مکیدن پستان و تلاش جوان نیرومند، کار و سخت‏کوشی است.
بنابراین فقر و بدبختی معلول تقسیم الهی نیست، بلکه نتیجه‏نظام ظالمانه اجتماعی است که گروهی از پرخوری نج‏ببرند وگروهی دیگر از گرسنگی، اگر در جهان نظام عادلانه حاکم بود، همه‏زندگی آبرومندی برخوردار بودند. آمارها گواهی می‏دهند در فصلی‏میلیون‏ها بشر در شرق آسیا و آفریقا از گرسنگی جان می‏سپارند ودر همان فصل دولتهای سرمایه‏داری به خاطر حفظ قیمت گندم، مقدارزیادی از آن را به دریا می‏ریزند.

پی‏نوشتها:

---

1 سجده:7.
2 اعراف: 94.
3 اعراف: 20.
4 نساء:19.
5 اعراف: 182 -183.
6 قلم: 44.
7 امالی صدوق، چاپ سنگی، ص‏267.