سعادت و شقاوت از دیدگاه فلسفه و دین

 

علی محامد
استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه قم

 

چکیده

در این مقاله، نخست‏به دو نکته اشاره شده است: اهمیت مبحث فلسفه اخلاق و اهمیت‏سعادت و شقاوت . در اصل مسئله سعادت و شقاوت ابهامی وجود ندارد، زیرا هر انسانی فطرتا طالب و گریزان از شقاوت است، اما شناخت‏حقیقت‏سعادت و شقاوت و عوامل آن، مشکل است و در این باره نظریه‏های مختلفی وجود دارد .
مطالب اصلی مقاله در سه مرحله ارائه شده است: مرحله اول به معنای لغوی سعادت و شقاوت پرداخته; مرحله دوم درباره دیدگاه فلاسفه بحث کرده و موضوع بحث را از دیدگاه فلاسفه بزرگی، مانند ارسطو، ابن‏سینا و صدرالمتالهین بحث و بررسی کرده است . در مرحله سوم نیز سعادت و شقاوت از منظر آیات شریفه قرآن و روایات مورد توجه قرار گرفته و نتیجه گرفته شده است که دیدگاه فلاسفه و آنچه مستفاد از قرآن کریم است، نه تنها با هم منافاتی ندارند، بلکه مکمل یکدیگرند . بنابراین، مستفاد از همه کلمات این است که حقیقت‏سعادت قرب‏الی‏الله است که محل بروز و ظهور آن در جهان آخرت است و هدف از آفرینش انسان هم رسیدن به آن مقام بلند است و انبیای الهی و ادیان آسمانی نیز به همین منظور نازل شده‏اند .

کلید واژه‏ها: سعادت، شقاوت، کمال حقیقی، خیر مطلق، خیر مضاف، بهجت، سرور، سعادت جسمانی، سعادت روحانی .

 

1 . معنای سعادت و شقاوت از دیدگاه لغت‏شناسان

اگرچه به‏دست آوردن حقیقت‏سعادت، که شرح آن خواهد آمد، در گرو شناخت مفهوم لغوی آن نیست، از آن‏جا که همیشه در هر بخشی با الفاظ و معانی سروکار داریم و معانی هم دارای حدود و تعریفاتی است و بسیاری از اشتباهات هم در اثر عدم تعیین حدود و معانی و یا اشتراک لفظی به‏وجود می‏آید، لازم است قبل از بحث از حقیقت و ماهیت‏سعادت و شقاوت، آن را از لحاظ لفظی و مفهومی مورد بحث قرار دهیم .
احمد بن فارس (متوفای 395) در کتاب معجم مقائیس اللغة می‏گوید:
سعد اصل یدل علی خیر و سرور خلاف النحس والسعد الیمن فی الامور;
کلمه سعد، یعنی سین و عین و دال، اصلی است که دلالت‏بر سرور می‏کند، برخلاف نحس، پس سعد به معنای نیکی و خوبی در کار است . (1)
هم‏چنین دانشمند نامبرده در کتاب مجمل اللغه می‏گوید:
السعد الیمن و الساعد ساعد الانسان . (2)
در لسان العرب نیز آمده است:
السعد الیمن و هو نقیض النحس والسعودة خلاف الغوسة والسعادة خلاف الشقاوة یقال یوم سعد و یوم نحس والاسعاد المعوفة والمساعدة المعاونة .
سعد به معنای نیکو و خوش یمن نقیض نحس و سعادت خلاف شقاوت است، چنان‏که گفته می‏شود: روز سعد (نیک) و روز نحس و اسعاد نیز به معنای کمک و معونه آمده است (3) هم‏چنین در مجمع‏البحرین (جلد 1، صفحه 37) آمده است:
و السعادة خلاف الشقاوة و منه سعدالرجل بالکسر فی دین او دنیا خلاف شقی فهو سعید والجمع سعدا .
نتیجه کلام لغویین این است که سعادت و شقاوت دو معنا دارند; یکی خوشی و نیکویی و ضد آن به معنای نحس و نکبت و دیگر مساعدت و یاری کردن و ضد آن به معنای عدم یاری کردن است که متناسب با عدم توفیق الهی است، چنان‏که در المعجم الوسیط (جلد 1، ص 43) آمده است:
السعادة معاونة الله للانسان علی نیل الخیر و تضاده الشقاوة .
تا این‏جا معنای لغوی سعادت و شقاوت روشن شد، ولی مهم‏تر از آن به‏دست آوردن معنای اصطلاحی است، زیرا این معنا در نظر هر گروهی متفاوت است، چرا که هر گروهی سعادت را در چیزی و شقاوت را نیز در چیزی دیگر می‏داند، لذا می‏توان گفت که سعادت و شقاوت براساس جهان‏بینی‏ها مختلف می‏شوند، اما به‏طور اجمال می‏توان گفت که اعمال سعادت‏مندانه عبارت است از اعمالی که انسان را به کمال مطلوب برساند، کمالی که استعدادش را خدای متعال در نهاد انسان قرار داده است و چون انسان از راه اعمال خاصی که با اراده‏اش انجام می‏دهد، به سعادت می‏رسد، می‏توان گفت که این معنا با معنای لغوی سعادت که به معنای یاری و مساعدت است، متناسب است، چنان‏که در بحث‏های آینده روشن خواهد شد .
بنابراین، سعادت‏مند کسی است که به کمال مطلوب خود رسیده باشد، از این‏رو، سعادت انسان عبارت است از کمال واقعی او، لذا کمال حقیقی برای انسان همان هدف واقعی است که او به منظور رسیدن به آن آفریده شده و آن وصول انسان به خیر مطلق است و چنان‏که فلاسفه گفته‏اند: خیر مطلق، مقصود و غایت همه موجودات عالم است .
بدون تردید، پایه و اساس اخلاق، تهذیب، تزکیه نفس از رذایل و تکمیل آن به فضایل و سجایای انسانی است، هم‏چنین هدف از افعال، گفتار و رفتار اختیاری انسان وصول به خیر و سعادت است و این مطلبی است که عقل و نقل در آن اتفاق نظر دارند . فلاسفه اسلامی و غیر اسلامی در اصل این مطلب شک و تردید ندارند، اگرچه، همان‏طور که اشاره شد، در تفسیر سعادت و شقاوت و عوامل آن اتفاق نظر ندارند و هرکدام براساس جهان‏بینی خود در تفسیر آنها، نظریه خاصی را ابراز کرده‏اند . ما در این بحث‏به نظریه بزرگان فلاسفه اسلامی می‏پردازیم .

2 . سعادت و شقاوت از دیدگاه فلاسفه اسلامی

فلاسفه بزرگ، مانند ارسطو و هم‏فکرانش از فلاسفه اسلامی گفته‏اند که خیر دو قسم است‏خیر مطلق و خیر مضاف . خیر مطلق، هدف همه موجودات است و در حقیقت، حرکت هر موجودی از انسان و غیر انسان به منظور رسیدن به آن است، زیرا هر موجودی شوق فطری و غریزی دارد به این‏که خود را به خیر مطلق که غایة الغایات است، برساند و قطعا غایت همه غایات، یعنی هدف نهایی هر موجودی وصول به خدای متعال است که هستی و خیر مطلق است .
خیر مضاف عبارت است از هر وسیله‏ای که انسان و یا هر موجودی را به خیر و کمال مطلق می‏رسانده چه امور معنوی، مانند علم و معرفت و چه امور مادی، مانند مال و مکنت .
اما سعادت عبارت است از این‏که هر فردی با اعمال، حرکت ارادی و افعال اختیاری خود، به همان کمالی که خداوند متعال در فطرت و ذات او قرار داده است‏برسد; یعنی همان کمال نوعی که مخصوص نوع انسان است . بنابراین، باید گفت که فرق بین خیر و سعادت در این است که خیر بالنسبه به افراد مختلف نیست، بلکه یکسان است; یعنی تمام افراد، اعم از عالم و جاهل خیر را به یک معنا می‏دانند و از این‏که هدف نهایی آنهاست، تفاوتی ندارد، اما سعادت نسبت‏به افراد متفاوت است، زیرا هر انسانی با روش خاص خود می‏خواهد به آن برسد و سعادت خود را در چیزی می‏داند که دیگری سعادت خود را در غیر آن می‏پندارد . (4)
این کلام از ارسطوست که غالب مردم درباره نام خیر اعلا توافق دارند . در افواه و اقوال عوام و خواص (مردم با فرهنگ) معنای بهتر زیستن و توفیق یافتن با مفهوم سعادت‏مند شدن یک چیز است، ولی درباره آنچه متضمن ماهیت‏سعادت است، تفاهم ندارند . جواب عوام درباره ماهیت‏سعادت با پاسخ دانشمندان مشابه نیست . برخی سعادت را امر ظاهری و مشهود می‏دانند و آن را در لذت، ثروت و یا در شرف جویند . خلاصه این‏که سعادت برای یک فرد یک چیز و برای فرد دیگر چیز دیگری است، حتی فرد واحد هم در موضوع سعادت گاهی دیدگاه‏های مختلفی می‏یابد; هنگام بیماری سعادت را در صحت و هنگام فقر آن را در غنا می‏جوید . (5)

حقیقت‏سعادت از دیدگاه صدرالمتالهین

صدرالمتالهین سعادت را عبارت از وصول نفس انسان به‏کمال، سرور و بهجتی می‏داند که نفس بعد از وصول به‏کمال به آن نایل می‏شود و در این‏باره می‏گوید: «اعلم ان الوجود هوالخیر و السعادة‏» . به‏نظر ایشان اصل وجود و هستی و درک آن خیر و سعادت است، لکن از آن‏جا که حقیقت وجود، از نظر کمال و نقص دارای درجات و مراتب مختلف است‏باید گفت هر موجودی که از لحاظ وجودی تمام‏تر و کامل‏تر باشد و از عدم خالص‏تر باشد، سعادت‏مندتر است . در مقابل، هر وجودی که ناقص‏تر باشد، شر و شقاوت هم در آن زیادتر خواهد بود . در این راستا، در مرتبه اول، اتم وجودات و اشرف آنها وجود باری تعالی است و در مرتبه بعدی، وجودات مجرد و عقلیه سپس نفوس انسانی قرار دارند که نازل‏تر از مجردات تامه‏اند و در مراتب بعدی هیولای اولی، صور جسمیه و موجودات طبیعی و مادی قرار دارند .
براین اساس، باید دانسته شود که نفوس انسانی اصل حقیقت وجود است و برای آنها ادراک هر وجودی لذت‏بخش است، البته لذت‏بخش‏تر از آن درک خود وجود است . از آن‏جا که وجودات گوناگون و دارای درجات مختلف‏اند، سعادت و لذت نفس هم مختلف است و همان‏گونه که موجودات عقلی و مجرد از وجودات حیوانی دارای شهوت و غضب قوی‏ترند، سعادت آنها نیز قوی‏تر خواهد بود . بنابراین، هرگاه نفوس انسانی به کمال حقیقی و نهایی خود برسند، رابطه‏شان با این بدن عنصری مادی قطع می‏شود و به همان حقیقت وجودی خود، یعنی آفریدگار رجوع می‏کنند، آن‏گاه به قرب‏الی‏الله نایل شده، دارای سعادت، بهجت و سروری می‏شوند که برای کسی قابل توصیف نیست . این لذت عقلی و حقیقی از همه لذت‏ها قوی‏تر، کامل‏تر، بیشتر و برای انسان لازم‏تر است . (6)
از مجموع کلمات این فیلسوف عظیم الشان این‏گونه استفاده می‏شود که حقیقت‏سعادت عبارت است از همان لذات و سروری که نفس کمال یافته انسانی به آن نایل می‏شود . در بحث‏های آینده خواهد آمد که کمال برای انسان هنگامی حاصل می‏شود که نفس او در دو بعد حکمت نظری و عملی به‏کمال برسد و در نتیجه، به معرفت‏خدای متعال نایل شود و در اثر معرفت و ایمان به قرب الی الله برسد .
ملاصدرا در کتاب شواهد الربوبیه در تبیین حقیقت‏سعادت می‏گوید: همه حکما معتقدند که حقیقت لذت و خیر و سعادت، ادراک امری است که با طبع انسان سازگار باشد و الم، شر و شقاوت، ادراک امری است که با حقیقت او ناسازگار باشد . این ادراک قوه‏ای است از قوای نفس در انسان . آن‏گاه وی به لذات قوای حسی و غیرحسی پرداخته و مراتب لذت‏ها را براساس مراتب وجود بیان فرموده است . (7)
وی درباره کمال انسان می‏گوید: کمال ویژه نفس ناطقه انسانی در این است که در اثر استکمال وجودی با عقل فعال اتحاد پیدا کند، به صور کلی موجودات و نظام اتم عالم شود و به همه طبایع اجسام و عناصر این عالم تا آخرین مرتبه از مراتب وجود، علم پیدا کند و در ذات او نقش بندد، در نتیجه اتحاد با عقل فعال و ارتسام صور کلی موجودات در وی، نفس او عالم عقلی و جهان علمی شود که همه ماهیات و حقایق کلی اشیا در وجود او تحقق پیدا کند و سرانجام، به سرای ابدیت و مقر اصلی خویش باز گردد .
ایشان درباره عظمت و بزرگی کمال انسان می‏نویسد: اگر این کمال با سایر کمالاتی که مطلوب و معشوق سایر قوای نفسانی هستند، مقایسه شود، نسبت آن در عظمت، شدت و دوام مانند نسبت‏خود عقل با قوای حسی و وهمی و قوه غضب و شهوت در وجود انسان است .
این متفکر بزرگ درباره این‏که چرا انسان وقتی در عالم ماده زندگی می‏کند، تمایلی به کمال حقیقی و واقعی خود ندارد و به لذایذ زودگذر و غیر واقعی توجه دارد، می‏گوید: علت این امر آن است که نفس ناطقه انسان در این عالم وابسته به بدن است و با این عالم طبیعت ارتباط پیدا می‏کند، در نتیجه، گرفتار هوا و هوس و تمایلات خود می‏شود . قهرا این امور مادی، سبب می‏شود که انسان نتواند به امور معنوی و کمال حقیقی تمایل نشان دهد، مگر انسان‏هایی که از شهوات و تمایلات دنیایی صرف‏نظر کرده، امور مادی را از خود دور می‏کنند، شبهات علمی و معرفتی خود را برطرف می‏کنند و دریچه حقایق عالم را بر قلب خود باز می‏نمایند . (8)
در جمع‏بندی و نتیجه‏گیری از کلمات صدرالمتالهین و سایر فلاسفه اسلامی و الهی می‏توان گفت که سعادت و لذت حقیقی انسان هنگامی تحقق می‏یابد که به کمال واقعی و هدف نهایی که قرب‏الی‏الله است، نایل شود . استکمال وجودی انسان می‏تواند در دو بعد حکمت نظری و عملی به صورت گیرد . در بعد حکمت نظری، استکمال وجودی انسان هنگامی محقق می‏شود که به خداوند و توحید ذات، صفات و افعال، اعتماد جازم و راسخ پیدا کند، خدا را به عظمت و بزرگی بشناسد، به انبیای الهی و واسطه‏های فیض تشریعی الهی ایمان و معرفت‏یابد، در شناخت‏حقایق و موجودات جهان خلقت‏بکوشد، آنها را، آن‏گونه که هستند، بشناسد و سرانجام، پرده جهل و نادانی را از خود دور سازد و عالمی علمی و جهانی عقلی شود که همه عالم در او قرار گیرد، یعنی نمونه عالم شود . مولی العارفین، علی علیه السلام درباره عظمت و بزرگی انسان فرموده است:
اتزعم انک جرم صغیر - و فیک انطوی العالم الاکبر . (9)
علاوه بر این، لازم است انسان در حکمت عملی و بعد اخلاقی به جایی برسد که اخلاق در وجود او ملکه شود و با به‏دست آوردن فضایل و مکارم اخلاق از قید شهوات و تمایلات نفسانی رها شده، عشق به‏خدا و اطاعت الهی در وجود او راسخ کرد شود . خلاصه این‏که باید پرده‏های شهوت و غصب را از خود دور کند و زمینه را برای ذکر و یاد خدا در وجود خود فراهم آورد تا بتواند به‏تدریج‏به کمال نهایی و مقام حب الهی برسد و خشیت و خوفی الهی قوام با حسب و معرفت در وجود او به‏هم برسد . چنان‏که رسول خدا فرمود: «راس الحکمه مخافة الله‏» اگر سرآمد حکمت‏خوف از خداست، این خوف وقتی برای انسان به‏طور کامل به‏وجود می‏آید که با معرفت تام، عظمت و هیئت الهی را درک کند .

حقیقت‏شقاوت از دیدگاه صدرالمتالهین

شقاوت نقطه مقابل سعادت و در حقیقت، ضد آن است، لذا می‏توان گفت که حقیقت‏شقاوت عبارت است از محروم شدن از کمال حقیقی، نرسیدن به قرب الی‏الله و دور شدن از لذات و بهجت روحی در عالم آخرت و معذب شدن به عذاب الهی .
صدرالمتالهین و بوعلی سینا دو فیلسوف نامور جهان اسلام در کتاب شواهد الربوبیة و اشارات در این‏باره می‏گویند: شقاوت حقیقی برای انسان‏ها دارای اقسامی است: یا به علت نقصان و قصور فطرت شخص از ادراک مراتب عالیه وجود است، یا به علت طغیان و غلبه اوصاف و حالات مربوط به این بدن جسمانی است که از نوع معاصی و نافرمانی‏های صادره از طرف حواس ظاهری است، مانند فسق و فجور و ارتکاب ظلم و ستم به مردم، و یا به علت انکار حق و حقیقت است در اثر آرا و عقاید باطل و نادرست و نیز انکار حقایق عقلی و حکم عقل در اثر داشتن عقاید سفسطی یا جدلی و ترجیح دادن بعضی از مذاهب بر بعضی دیگر به وسیله جدل و تقلید برای کسب شهرت و ریاست‏بر عوام و یا کسب افتخار در میان مردم .
شقاوت در قسم اول که ناشی از نقصان غریزه و فطرت است امری است عدمی، مانند موت برای بدن; این امر که باعث محرومیت از درک علوم و معارف است، موجب استحقاق عذاب و عقاب در حد تبه‏کاران نمی‏شود .
اما شقاوت در قسم دوم، از آن‏جا که توام است‏با امری دردناک و خطرناک، مانند عضوی است از بدن که گرفتار دردی شدید شده است، زیرا اوصاف و ملکاتی که در اثر مقهور و مغلوب شدن روح و نفس انسان در اثر تمایلات و کشش‏های بدن و قوای حیوانی پدید آمده است، موجب رنج و الم نفس می‏شود، چرا که با حقیقت و فطرت اولیه او در تضادند .
چون نفس همیشه طالب تسلط و استیلا بر قوای غضبیه و شهویه است، هنگامی که مغلوب تمایلات و شهوات قرار می‏گیرد و تسلیم خواسته‏های بدن می‏شود، این حالت موجب شقاوت او شده، در قیامت و جهان آخرت او را گرفتار ندامت و پشیمانی می‏کند، به‏گونه‏ای که همواره در تالم و حسرت به سر می‏برد .
لکن از آن‏جا که این اوصاف و ملکات و لوازم آنها و خواهش‏های مختلف با اصل حقیقت و جوهر نفس امری غریب و بیگانه بوده‏اند، بعید نیست که بعد از مدتی رنج و عذاب، برحسب اختلاف حال افراد از حیت رسوخ و عدم رسوخ صفات رذیله، عذاب از او زایل شود . چنان‏که در حدیث آمده است:
ان المؤمن الفاسق لایجلد فی النار;
آن‏کس که به خدا و رسول ایمان آورده، ولی مرتکب فسق و فجور هم شده است، در جهنم مخلد نخواهد بود .
اما قسم سوم از شقاوت در حقیقت، یک نقصان عملی است، زیرا نفس انسان در دنیا شوق و علاقه‏ای به اکتساب علوم و معارف داشته، ولی خود انسان جدیت و کوششی در راه تحصیل و طلب آنها نکرده و در نتیجه: قوه و استعداد درک و فهم آنها را از بین برده است و به‏جای آن فعلیت‏شیطنت و انحراف در او پدید آمده و آرا و عقاید باطل در او رسوخ کرده است . این دردی است‏بسیار سخت و آزاد دهنده که اطبای نفوس از معالجه آن عاجز مانده‏اند، لذا این عذاب برای او ابدی خواهد بود . (10)
خلاصه کلام این‏دو فیلسوف بزرگ این است که شقاوت ابدی مربوط به عقل نظری انسان است، در صورتی که دارای عقاید باطله باشد، حال آن‏که می‏توانسته عقاید حقه را کسب کند، اما در این امر کوتاهی کرده است .
بقیه اقسام، هرچند دارای شقاوت هستند، شقاوت ابدی نخواهند داشت و بعد از مدتی عذاب و پاک شدن به سعادت می‏رسند و از جهنم نجات یافته، به بهشت می‏روند .

راه تحصیل سعادت و خوشبختی از دیدگاه صدرالمتالهین

همان‏گونه که در مباحث گذشته روشن شد، سعادت و وصول به کمال این است که انسان با حرکت اختیاری خود به آن کمال که دست قدرت آفریدگار در باطن و نهاد او قرار داده است، برسد، زیرا انسان فطرتا طالب کمال و سعادت است، ولی رسیدن به آن بر پایه اختیار و انتخاب‏گری انسان نهاده شده است . صدرالمتالهین (قدس‏سره) راه تحصیل سعادت را مبتنی بر عمل اختیاری انسان قرار داده و می‏گوید: نفس انسان این سعادت و بهجت را از راه کوشش و تکرار عمل و کارهایی که موجب طهارت نفس از کدورات است، به‏دست می‏آورد; یعنی باید با تکرار عمل و کارهای خوب، مانند عبادت خدا و صفات حسنه و اخلاق پسندیده، آینه دل را از زنگار گناه و پلیدی‏های برخواسته از اخلاق رذیله پاک کند .
دوم این‏که سعی کند در حرکات فکری و علمی خود، حقیقت و ماهیت اشیا را به‏خوبی درک کند و در راه تحصیل شناخت اشیای عالم به‏کمال برسد و از عقل هیولانی و قوه درک اشیا به عقل، بالفعل برسد و اگر انسان در این قوه نظری به کمال برسد، دیگر نیازی به این بدن و ابزار حسی ندارد .
لکن از آن‏جا که نفس انسان بدون بدن نیست تا زمانی که در این بدن عنصری است، اعضای حسی او مانع اتصال نفس به عالم مجردات است، لذا نمی‏تواند ارتباط تام و کامل با عالم مجردات برقرار کند . هر اندازه که انسان از اشتغالات بدن و وسوسه‏های قوای وهمی و خیالی خودش تنزل کند، حجاب از جلوی نفس برداشته می‏شود و اتصال و ارتباط بیشتری پیدا می‏کند، هم‏چنین به مبدا فعال مرتبط می‏شود، زیرا نفس جوهری است مجرد، باقی و جاودانه که هرگز نمی‏میرد . مبدا فعال نیز فیضش جاودانه و ابدی است، البته تا وقتی که انسان به‏طور کلی از این بدن و امور دنیایی قطع علاقه کند، تمام حجاب‏ها مرتفع شده، اتصال نفس به مبدا فعال تام و تمام می‏شود و همه‏چیز برایش منکشف خواهد شد .
ایشان در ادامه سخنانشان می‏گویند: اگر انسان بخواهد به سعادت برسد لازم است دو نوع حجاب را از خود دور نماید کند; حجاب داخلی و حجاب خارجی . حجاب داخلی همان قصور نفس است که باید در اثر قوه تفکر و اندیشه از حالت عقل هیولانی بیرون آید، در شناخت اشیای عالم به‏کمال برسد و به عقل فعال مرتبط شود . اما حجاب خارجی عبارت است از: اشتغال نفس به امر بدن و گرفتار شدن به قوای حسی و این اشتغالات برای نفس حجاب است . اگر انسان از این دو حجاب بیرون آید، همه‏چیز برایش منکشف و ظاهر می‏شود .
بدن و حواس ظاهری، اگرچه در ابتدای سیر انسان به‏سوی کمال برای او ضرورت دارد و امری لازم است، تا جایی که گفته شده است: «من فقد حسا فقد علما» ، اما در نهایت، وقتی انسان به‏کمال لایق خود برسد، دیگر نیازی به این بدن و ابزار و آلات و حواس خود ندارد، بلکه تمام اینها موانعی هستند برای کشف حقایق برای او و در حقیقت، مانند شبکه‏ای است‏برای صید . (11)

کلامی از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره حجاب نفس

درباره این بحث که اشتغال نفس به امر بدن و سایر امور جسمانی و دنیوی برای انسان حجاب است، از کلام علی بن ابی‏طالب امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج‏البلاغه بهره‏مند می‏شویم . حضرت در یکی از خطبه‏ها می‏فرماید:
فانکم لو عاینتم ما قد عاین من مات منکم لجزعتم و وهلتم و سمعتم و اطعتم ولکن محجوب عنکم ما قد عاینوا و قریب ما یطرح الحجاب ولقد بصرتم ان ابصرتم و اسمعتم ان سمعتم و هدیتم ان اهتدیتم . بحق اقول لکم لقد جاهرتکم العبر و زجرتم بمافیه مزدجر . و مایبلغ عن‏الله بعد رسل السماء الا البشر;
قطعا اگر شما ببینید آنچه را کسانی که از شما مردند دیدند حتما محزون و غمناک می‏شدید و ناله و فریاد می‏کردید و اوامر و نواهی الهی را شنیده و اطاعت می‏کردید، ولی آنچه را آنان دیده‏اند، از جلوی چشم شما محجوب است و به‏زودی حجاب برداشته می‏شوید و شما هم همه‏چیز را به‏طور کامل مشاهده خواهید کرد، ولی شما را بینا کردند، اگر بینا شوید و شما را شنوا کردند، اگر بشنوید و شما را هدایت کردند، اگر هدایت را بپذیرید . به‏طور جد و واقعیت‏به‏شما می‏گویم که همانا عبرت‏ها به‏طور آشکار موجب عبرت شما شد و از آنچه باید شما متوجه شوید، [شما را] متوجه کرده‏اند و پیام خدا را جز پیامبرانش کسی به شما نمی‏رساند . (12)
آنچه از کلام امام امیرالمؤمنین علیه السلام که ریشه در عالم غیب دارد و نیز از کلمات فلاسفه و دانشمندان اسلامی که خوشه‏چینان خرمن پرفیض امامتند، استفاده می‏شود این است که هر انسانی برای رسیدن به کمال و سعادت حقیقی باید سعی کند در دو قوه حکمت نظری و عملی به کمال برسد . کمال قوه نظری در این است که نفس انسان به علم واقعی برسد و حقایق موجودات را، آن‏گونه که هستند بشناسد و به آنها احاطه علمی پیدا کند و در اثر علم به کلیات، به جزئیات امور این عالم آگاه شود، هم‏چنین از موجودات این عالم طبیعت‏بگذرد، خدا را به عظمت و جلالت‏بشناسد، از شناخت ذات واجب الوجود به توحید الهی نایل آید دلش به‏نور عرفان الهی منور شود . این شناخت همان حکمت نظری است که هر انسانی باید در این راه سعی و تلاش فراوان کند .
اما کمال انسان در حکمت عملی این است که خود را از صفات پست و رذایل اخلاق و دنائت نفس، پاک و مهذب کند، دل خود را از آلودگی‏های اخلاقی تخلیه نماید و در مقابل، به مکارم اخلاق آراسته شود تا موفق به تطهیر کامل باطن خود شود . این حکمت نظری کار علم اخلاق است که علم حقیقی و مفید است:
باید گفت که تکامل انسان در تکامل این دو نیروی بزرگ است که به منزله ماده و صورت برای حقیقت انسان است و هرکس در این دو قوه به کمال برسد، انسان کاملی خواهد شد که دلش به نور الهی منور شده، به لذت و کامیابی و سعادت بزرگی نایل خواهد شد که به مراتب از لذت مادی برتر و با دوام‏تر است . بنابراین، باید با سعی و کوشش پرده‏های جهل غرور و شهوات و هواهای نفسانی را از خود دور کند و با فضایل و مکارم اخلاق خودش را بسازد تا برای افاضه فیض الهی آماده شود .

سعادت و شقاوت روح انسان

از آن‏جا که روح در وجود انسان موجودی است مجرد و بعد از مفارقت از بدن به طور مستقل زندگی می‏کند، آنچه سعادت او را تامین می‏کند، قطعا امور معنوی است که با او سنخیت دارد نه امور مادی . آنچه سعادت و کمال انسان را تامین می‏کند و در حقیقت، عامل سعادت است، چند چیز است که به اهم آنها در ذیل اشاره می‏کنیم:
1 . علم و معرفت و دانش و بینش صحیح: انسان با تحصیل آنها هم در بعد اندیشه و شناخت‏به‏کمال می‏رسد و هم در بعد عمل و آنچه درباره اعمال و رفتار لازم است . این موضوع همان حکمت نظری و عملی است که فلاسفه اسلامی روی آن تکیه کرده‏اند، زیرا علم و معرفت موجب احیای نفس است، به خصوص معرفت‏به آفریدگار و مبدا جهان آفرینش، همان گونه که از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت‏شده است که فرمودند:
العلم یحیی النفس و منیر العقل و ممیت الجهل; (13)
دانش حقیقی زنده کننده جان و روشن کننده خرد و نابود کننده جهل است .
علت تاکید فوق العاده اسلام بر تحصیل علم این است که احیای نفوس انسان‏ها جز در سایه آشنایی با علوم و حقایق اصیل امکان‏پذیر نیست، همچنان‏که انسان برای حفظ حیات ظاهری نیازمند غذاهای مادی است، برای حیات معنوی خود نیز محتاج غذایی است که روح را ازلحاظ معنوی نیرو و طراوت بخشیده، او را زنده کند .
2 . ایمان و بارو قلبی به خداوند: این عامل که یک عمل اختیاری قلب است و شرط لازم آن علم و معرفت است، بدون علم رسیدن به باور قلبی غیر ممکن است، چرا که ایمان امری است که نیاز به متعلق دارد و تا متعلق آن شناخته نشود، ایمان تحقق پیدا نمی‏کند . و لازمه معرفت و ایمان به‏خدا، ایمان به انبیای الهی و اوصیای آنان و ایمان به جهان آخرت است .
3 . عمل صالح و شایسته: که سومین عامل کمال و سعادت انسان و عالی‏ترین غذای روح انسان است . لازمه ایمان واقعی به‏خدا عمل صالح به دستورات خدای متعال است، زیرا عمل از ایمان جدا نیست، چرا که حقیقت و روح ایمان چیزی جز تسلیم و انقیاد در برابر خدا و پیامبر نیست . معنا ندارد کسی به‏خدا ایمان واقعی داشته و در مقابل خدا تسلیم باشد، ولی به‏دستور او عمل نکند .
بنابراین، می‏توان گفت: از آن‏جا که خداوند متعال رسیدن به کمال و سعادت را در اختیار انسان قرار داده و به مقتضای آیه شریفه: «ثم السبیل یسره‏» ، کار رسیدن به سعادت را سهل و آسان کرده است، حقیقت‏سعادت روح انسان جز ایمان و عمل صالح و خالص به دستورات خداوند متعال که از روی اراده و اختیار از او صادر شود، چیز دیگری نیست .
شقاوت هم که در مقابل سعادت است، چیزی جز مخالفت‏با دستورات الهی نیست از روی عناد و لجاجت‏خداوند و انکار وجود او و قیامت و انبیا و اوصیا الهی صورت گرفته است . این مطلب را خداوند متعال در سوره مبارکه عصر چنین بیان فرموده است: «والعصر ان الانسان لفی خسر» . (14) خسران همان شقاوت است که در اثر ترک عمل و ایمان به‏خدا به انسان می‏رسد . عناد، لجاجت و کفر به‏خدا باعث‏شقاوت و دخول در جهنم می‏شود، چنان‏که در بحث آیات و روایات هم به آن اشاره خواهیم کرد . قطعا برای روح و جان انسان چیزی بالاتر و ارزنده‏تر از ایمان به‏خدا، عمل صالح، ترک گناه و مخالفت‏با خدای متعال نیست .

راه تحصیل سعادت و شقاوت از دیدگاه محقق لاهیجی

چه خوب است این مطلب را از زبان حکیم فرزانه محقق لاهیجی نیز بیان کنیم . ایشان در کتاب نفیس گوهر مراد بعد از اثبات تجرد نفس ناطقه انسان می‏گوید: چون روح از بدن مفارقت کرد قائم به ذات خود است، [البته] اگر در علم و عمل به کمال رسیده باشد، همان طور که از بدن مادی و عالم ماده مجرد شده است، از آثار و عوارض عالم ماده نیز مجرد شده در مقابل، آثار عالم مجردات را پیدا می‏کند و مانند علوم و فضایل حقیقی و ملکات و اخلاق حسنه، در سلک مجردات عقلیه قرار می‏گیرد و دارای لذات عقلی می‏شود، چون لذت حقیقی عبارت است از: درک هرچیزی که برای انسان ملایم و سازگار است و آنچه ملایم با روح مجرد انسان است و غذای اوست، امور عقلیه، انوار علمیه و مشاهده ذوات مجرده است که در حسن دل‏ها، چیزی بر پایه آنها نمی‏رسد، زیرا آنچه را مردم لذت می‏دانند، مانند شهوات و غضب، در حقیقت، لذت نیست، بلکه دفع الم است، زیرا اگر در هرچیزی از لذایذ مادی تکرار و استمرار صورت بگیرد، باعث ملالت و اذیت انسان می‏شود . بنابراین، لذایذ جسمانی لذت حقیقی نیستند و بر فرض هم که لذت باشند، در این عالم قطعا لذایذ مادی توام با مکاره و ناراحتی‏های زیادی است . در این عالم، لذت خالص و خالی از کدورات وجود ندارد و خداوند آن را خلق نکرده است .
بنابراین، چون نفس ناطقه مجرد شود و به آن لذایذ برسد، در آن لذایذ جاودانه خواهد ماند و این لذتی است که هیچ یک از لذایذ به پای آن نمی‏رسند و سعادت موعود برای مؤمنان نیز همین است که خداوند برای اهل تقوا مهیا کرده و بهشت جسمانی برای انسان محقق ساخته است .
اگر نفس از بدن مفارقت کند، در حالی‏که معرفتی تحصیل نکرده و تصورات و تصدیقات حقه در او حاصل نشده باشد، بلکه در مقابل، آرای باطله و عقاید فاسده در او ترسیم شده و در او رسوخ کرده باشد، گرفتار عذابی می‏شود که نسبت آن عذاب با عذاب‏های دنیوی، مانند نسبت آتش دوزخ به آتش دنیا است . (15)
شقاوت حقیقی و آتش واقعی در جهان آخرت برای انسان همان کفر، الحاد، عناد، سرکشی و طغیان اوست که با عصیان و مخالفت‏با اوامر و نواهی الهی توام شده است، هم‏چنین نیز اخلاق رذیله و صفات حیوانی است که به‏صورت ملکه در او ظهور کرده و مانع رسیدن او به کمال و سعادت شده است . در جهان آخرت آنچه بالقوه بوده، به فعلیت رسیده، به‏صورت مار و عقرب و حیوانات موزی درآمده و برای او جهنم سوزان شده است .

هماهنگی معنای سعادت و شقاوت از نظر اسلام و فلاسفه اسلامی

آنچه از آیات شریفه قرآن و بسیاری از احادیث و متون دینی استفاده می‏شود، این است که سعادت و شقاوت تنها اختصاص به روح انسان و عالم آخرت ندارند، بلکه مربوط به هویت انسان می‏شوند . انسان مرکب است از روح و جسم; جسم او از آن‏جا که از عناصر این عالم ماده تشکیل شده است، می‏میرد و زایل می‏شود، ولی روح او که مجرد است، به موت بدن نمی‏میرد، بلکه مستقل از این بدن زندگی می‏کند، و جاودانه می‏ماند . سعادت و شقاوت بین روح و بدن مشترک هستند، چون از نظر اسلام خداوند بین روح و بدن جمع کرده است . از این روح در قرآن سعادت و شقاوت را به انسان نسبت داده و در سوره هود فرموده است: «فمنهم شقی و سعید» ، چون مرجع ضمیر در کلمه منهم، کلمه ناس است که در آیه قبل آمده و اراده و مشیت الهی بر این تعلق گرفته است که انسان هم در دنیا و هم در آخرت به سعادت، کمال و فوز و فلاح برسد .
آری، کمال نهایی انسان که قرب‏الی‏الله است، قطعا مربوط به جهان آخرت است، چرا که دنیا استعداد بروز و ظهور آن را ندارد، اما سعادت و کامیابی انسان که در حقیقت، کمال نسبی است، چنان‏که در کلمات فلاسفه هم به آن اشاره شده است، اختصاص به روح او ندارد، بلکه مشترک بین روح و بدن است .
علامه طباطبائی (قدس‏سره) در ذیل آیه سوره هود در معنای سعادت و شقاوت می‏گوید: سعادت و شقاوت دو امر متقابل و از باب عدم و ملکه است . سعادت هرچیزی این است که به چیزی که برای وجود او خیر است، نایل شود; یعنی به چیزی که وسیله و مقدمه کمال اوست، برسد . بنابراین، سعادت در انسان که مرکب از روح و بدن است، خیری است که مقتضای قوای روحی و بدنی اوست، یعنی چیزی که به آن متنعم می‏شود و از آن لذت می‏برد شقاوت نیز این است که از این خیر محروم شود . فرق بین سعادت و کمال در این است که سعادت خیری است مخصوص انسان، ولی کمال که همان خیر مطلق است، اعم از سعادت است . (16)
سعادت و شقاوت روح انسان که معلول ایمان، کفر، اطاعت و عصیان الهی است، همان کمال نهایی انسان است که یا به‏صورت قرب الی الله و جنت و رضوان الهی برای مؤمنان بروز می‏کند و یا به‏صورت ابتعاد و دوری از رحمت الهی برای کافران و اهل الحاد و عناد بروز می‏کند و مربوط است‏به عالم آخرت نه دنیا، اما سعادت جسمانی چون مربوط به بدن و لذات قوای حسی است، جایگاه بروز و ظهورش در دنیا و رسیدن به امور مادی است . البته باید توجه داشت که رسیدن به امور مادی که سعادت جسمانی برای انسان است‏باید مقدم بر کمال و سعادت حقیقی انسان در جهان آخرت باشد، چرا که کمال نسبی در آخرت مؤثر است وگرنه کمال نخواهد بود .

3 . سعادت و شقاوت در قرآن

در آیات زیادی از قرآن، مسئله سعادت و شقاوت مورد توجه خدای متعال قرار گرفته است . گاهی به‏طور مستقیم و با آوردن واژه سعادت و شقاوت و گاهی هم به طور غیرمستقیم و با الفاظی دیگر، چنان‏که در سوره مؤمنون می‏فرماید .
«یوم یات لا تکلم نفس الا باذنه فمنهم شقی و سعید - فاماالذین شقوا ففی النار لهم فیها زفیر و شهیق خالدین فیها مادامت السماوات والارض الا ما شاء ربک‏» ; (17)
روزی که هیچ‏کس جز به فرمان خدا سخن نگوید، پس خلق به‏دو دسته شوند: برخی شقی و بد روزگارند و بعض دیگر سعادت‏مند و خوشبخت، اما اهل شقاوت همه در آتش دوزخ در افکنند، در حالی‏که آه و ناله سرمی‏دهند . آنان همیشه در آتش جاودانه‏اند تا زمین و آسمان باقی است، مگر آن‏که مشیت‏خدا بخواهد نجاتشان دهد که البته خدا به‏قدرت و حکمت‏خویش هرچه بخواهد می‏کند و اما اهل سعادت در بهشت ابدی‏اند تا آسمان و زمین پابرجاست، مخلدند، مگر آن‏که مشیت‏خدا بخواهد که عطایش ابدی و نامقطوع است .
علامه طباطبائی می‏گوید: این آیه شریفه دلالت دارد بر این‏که هرکس که در روز قیامت نزد پروردگارش می‏آید، یا متصف به شقاوت می‏شود یا سعادت، اما این‏که این دو صفت‏به چه وسیله‏ای برای انسان حاصل می‏شود و این‏که آیا سعادت و شقاوت ذاتی انسان است‏یا به اراده ازلی خداست و یا این‏که از راه عمل اختیاری خود انسان کسب می‏شود و هرکسی خودش مسئولیت‏سعادت و شقاوت را در دنیا و آخرت دارد، این آیات در مقام بیان آنها نیست، بلکه فقط می‏توان گفت، از آن‏جا که این آیات در سیاق آیاتی است که به عمل صالح و ایمان به‏خدا دعوت می‏کند، دلالت دارد بر این‏که وصول به سعادت برای انسان آسان است، همان‏طور که در سوره عبس فرموده است: «ثم السبیل یسره‏» . بنابراین، راه وصول به سعادت همان ایمان به‏خدا و عمل صالح است که از روی اراده و اختیار انسان صادر شود و سعادت و شقاوت ذاتی انسان نیست، بلکه امری است اکتسابی و این انسان است که یا سعادت‏مند می‏شود، یا اهل شقاوت . (18)

طبرسی و معنای سعادت و شقاوت

مرحوم طبرسی در مجمع‏البیان می‏گوید: جمله «فمنهم شقی و سعید» ، اخبار است از جانب خداوند به این‏که انسان‏ها در قیامت دو دسته‏اند; مستحقان ثواب و مستحقان عقاب . شقاوت عبارت است از قوت و غلبه اسباب بلا، سعادت نیز عبارت است از قوت و غلبه اسباب سعادت بر شقاوت و برخورداری از نعمت که به‏واسطه حسن عمل در راه اطاعت‏خداوند دست می‏آید . معنای زفیر و شهیق در آیه مورد بحث ناله و صدای گرفتار شدگان در عذاب خداست . زفیر ناله شدید کسی است که به‏طور زشتی ناله می‏کند، مانند اولین صدای حمار، و شهیق صدای بلندی است که به منزله آخرین صدای حمار است و مراد از آنها پشیمانی و حسرت است . (19)
از مجموع آیات و روایات استفاده می‏شود که عامل اصلی سعادت انسان ایمان محکم و راسخ و اعتقادات صحیح به اصول و مبانی دین اسلام است، مانند اعتقاد به توحید، نبوت، عدل، امامت و ایمان و اعتقاد به معاد که در اصطلاح همان جهان‏بینی اسلامی است که حکمت نظری به حساب می‏آید و در مرحله بعد هم عمل به دستورات خدا و تهذیب و تزکیه نفس از رذایل اخلاقی و تخلیه نفس است‏به اخلاق حسنه که حکمت عملی نامیده می‏شود . از جمله اعتقاداتی که در سعادت انسان نقش اصلی و عمده دارد، ایمان به ولایت و امامت علی بن ابی‏طالب علیه السلام و اوصیای گرامی آن حضرت است . در این‏جا حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ذکر می‏کنیم:
علامه مجلسی رحمه الله در کتاب بحارالانوار از احمد بن حنبل در کتاب فضائل علی علیه السلام و در کتاب مسندش از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت کرده است که:
خرج رسول الله صلی الله علیه و آله علی الحجیج عشیة عرفة فقال ان الله باهی بکم الملائکه عامة و باهی بعلی خاصة و عفرله خاصة انی قائل قولا غیر محاب فیه لقرابتی ان السعید حق السعید من احب علیا فی حیاته و بعد موته; (20)
در شامگاه عرفه پیامبر از خیمه خود بیرون آمد و بر حاجیانی که در عرفات بودند وارد شد و فرمود: رحمت‏خود قرار داد . من در این مکان (عرفه) به شما می‏گویم، بدون این‏که مسئله قرابت و خویشاوندی را مورد توجه قرار دهم و آن قول این است که: به درستی که سعادت‏مند حقیقی کسی است که علی را در حال حیات و بعد از موت دوست‏بدارد .
عامل اصلی شقاوت انسان عبارت است از: کفر، شرک و تردید در ایمان به‏خدا و مخالفت عملی با دستورات او، زیرا گناه، معصیت و سرپیچی عمدی موجب شقاوت است . این مطلب از آیات قرآن به‏طور روشن استفاده می‏شود، چنان‏که در سوره مطففین آمده است: «بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون‏» . در کتب لغت واژه رین به معنای غلبه است . در نتیجه، معنای آیه این است، بلکه غالب شد بر دل‏های آنان آنچه را کسب می‏کردند . مراد این است که گناهان آنها بر دل‏هایشان غالب شد .
بعضی گفته‏اند که معنای رین، گناه روی گناه کردن است تا این‏که دل انسان بمیرد . در این‏جا روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده است که می‏آوریم .
عن زراره عن ابی جعفر علیه السلام قال ما من عبد مؤمن الا و فی قلبه نکتة بیضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فی تلک النکتة نکتة سوداء فاذا تاب ذهب ذلک السوداء و ان تمادی فی الذنوب زاد ذلک السوداء حتی یغطی البیاض فاذا غطی البیاض لم یرجع الی خیر ابدا و هو قول الله تعالی بل ران علی قلوبهم الآیة و قال ابوعبدالله علیه السلام یصدء القلب فاذا دکرته بآلاء الله انجلی عنه;
امام باقر علیه السلام فرمودند: هیچ بنده مؤمنی نیست، مگر آن‏که در دل او نقطه سفیدی وجود دارد . اگر مرتکب گناه بشود همان‏جا نقطه سیاهی بیرون می‏آید . اگر از گناه توبه کند آن سیاهی می‏رود و اگر بر گناه اصرار ورزد آن سیاهی افزون یافته تا آن‏که تمام سفیدی قلبش می‏پوشاند و اگر قلب او سیاه شد رو به خیر و سعادت نمی‏رود و این است معنای عزل خدای متعال که فرموده است: «بل ران علی قلوبهم‏» یعنی غالب شد بر دل‏های آنان آنچه را کسب می‏کردند و نیز امام صادق علیه السلام فرمودند: دل انسان زنگ زده می‏شود، هرگاه نعمت‏های الهی را یاد کند، زنگ آن برطرف می‏شود . (21)
در ذیل آیه شریفه «غلبت علینا شقوتنا و کنا قوما ضالین‏» نیز هنگامی که خداوند از اهل جهنم سؤال می‏کند که آیا آیات ما بر شما در عالم دنیا خوانده نشد و شما تکذیب کردید؟ در جواب می‏گویند: پروردگارا، شقاوت بر ما غالب شد و ما گمراه بودیم .
مرحوم طبرسی بعد از تفسیر سعادت و شقاوت می‏گوید: معنای آیه این است که مستولی شد بر ما گناهان و موجب شقاوت ما شد و از آن‏جا که گناه باعث‏شقاوت آنها شده است، اصل گناه که سبب شقاوت را شقاوت نامیده، از باب اطلاق سبب بر مسبب . طبرسی گوید: بالاترین شقاوت برای انسان ترک عبادت خدا کردن، مشغول به اطاعت غیر خدا شدن، سرپیچی از اطاعت دلیل و برهان کردن و انجام کارها براساس هوا و هوس نفسانی است . (22)
از آیات و روایات زیادی استفاده می‏شود که بدترین چیزی که عامل شقاوت انسان امت گناه و معصیت‏خداست، زیرا یکی از آثار گناه این است که انسان را به کفر می‏کشاند تا آن‏جا که خدا را تکذیب می‏کند:
«ثم کان عاقبة الذین اساءوا السوی ان کذبوا بآیات الله و کانوا بها یستهزئون‏» ;
سرانجام و عاقبت کار کسانی که مرتکب بدی‏ها شدند این است که آیا خدا را تکذیب کردند و آنها را استهزا می‏کردند . (23)

نتیجه

از بحث‏ها و مطالبی که در این نوشتار گذشت و نیز از بحث‏های قرآنی و روایی می‏توان به روشنی نتایج ذیل را گرفت:
1 . بین معنای لغوی سعادت و شقاوت و معنای اصطلاحی آن که نزد فلاسفه اسلامی به‏کار می‏رود و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، تناسب کامل وجود دارد و معنای مورد نظر از معنای لغوی آن گرفته شده است .
2 . در ماهیت و حقیقت مفهوم سعادت و شقاوت، آن گونه که فلاسفه بزرگ، مانند ارسطو، ابن‏سینا و صدرالمتالهین و دیگران بیان کردند، با آنچه از آیات شریفه قرآن و روایات استفاده می‏شود، نه تنها منافاتی وجود ندارد، بلکه هماهنگی و مطابقت است و هریک مکمل دیگری به‏حساب می‏آید .
3 . بنابراین، باید گفت که حقیقت‏سعادت رسیدن انسان است‏به هدف نهایی و کمال واقعی خودش که عبارت است از: قرب الی‏الله و یا به تعبیر ارسطو خیر مطلق، زیرا کمال و خیر مطلقی غیر از ذات مقدس الهی وجود ندارد . هرگاه انسان به آن مرحله عظیم برسد، قطعا روح او دارای بهجت و سروری می‏شود که هیچ شادمانی و سروری به منزلت آن نخواهد رسید . در عالم آخرت نیز در جوار ذات الهی متنعم به نعمت‏هایی می‏شود که هیچ گوشی نشنیده، و هیچ چشمی ندیده و بر دل هیچ کسی خطور نکرده است . و این سعادت مطلق محل بروز و ظهورش جهان آخرت است، اگرچه سعادت نسبی که آن را سعادت جسمانی نامیده‏اند، در دنیا برای انسان بروز و ظهور می‏کند و این سعادت جسمانی، همان خیر مضاف یا خیر نسبی است که در کلمات فلاسفه آمده است و ارسطو آنها را برمی‏شمارد، مانند علم، معرفت، داشتن اعوان و انصار، مال حلال، فرزندان صالح و همسر خوب که انسان را در امور دنیا و آخرت یاری رساند و یا نعمت‏های دیگری از این قبیل .
4 . رسیدن به کمال و سعادت نه تنها ذاتی انسان نیست، بلکه امری است اختیاری و باید هرکسی با اعمال اختیاری به‏طور و آگاهانه و براساس انتخاب راه صحیح آن را به‏دست آورد . عواملی که انسان را به سعادت و کمال حقیقی می‏رساند عبارت است از: علم و معرفت‏به‏خدا، ایمان محکم به‏ذات مقدس الهی و سایر عقاید، انجام اطاعت‏خالصانه، اعمال شایسته و تزکیه و تهذیب روح از اخلاق رذیله . در یک جمله می‏توان گفت که انسان در اثر تکامل در دو بعد حکمت نظری و عملی، قادر است‏با اعمال اختیاری خود به هدف اصلی خود که همان سعادت و خوش‏بختی است، نایل شود .

پی‏نوشت‏ها:

---

1) احمدبن فارس، معجم مقائیس اللغه، ج 3، ص 57 .
2) همو، مجمع اللغه، چاپ مؤسسه الرسالة عراق .
3) ابن‏منظور، لسان العرب، ج 3، دار احیاء، التراث العربی، ص 212 .
4) محقق نراقی، جامع السعادة، ج 1، چاپ نجف اشرف ص 39 .
5) بوعلی‏سینا، اخلاق نیکو ماخس، ترجمه دکتر سید ابوالقاسم پورحسینی، انتشارات دانشگاه تهران، ص 5 .
6) صدرالمتالهین شیرازی، اسفار، ج 9، چاپ مصطفوی قم، ص 121 .
7) همو، شواهد الربوبیه، ص 251 .
8) همان، اشراق ششم از مشهد سوم .
9) شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، دارالکشف الاسلامیه، ص 272 .
10) شواهد الربوبیه، ص 252- 253; الاشارات والشبهات، ج 4، ص 27- 31 نقل به مضمون، چاپ لبنان، تحقیق دکتر سلیمان دنیا .
11) اسفار، ج 9، چاپ مصطفوی قم، ص 25- 126 .
12) سید رضی، نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 20 .
13) آمدی، غرر الحکم، نشر دارالکتاب اسلامی، قم، حکمت 7164، ص 92 .
14) عصر (103)، آیه 1 و 2 .
15) فیاض لاهیجی، گوهر مراد، چاپ کنگره لاهیجی، ص 181- 183 .
16) علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، تفسیرالمیزان، ج 9، ص 18 .
17) هود (11) آیه 5- 6 .
18) المیزان، ج 12، ص 18 .
19) علامه طبرسی، مجمع‏البیان، ج 3، انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشی، ص 194 .
20) علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 4، طبع اسلامی تهران، ص 81 .
21) مجمع‏البیان، ج 5، از انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشی رحمه الله، ص 453 .
22) همان، ج 4، از انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشی رحمه الله، ص 119 .
23) روم (30) آیه 9 .