سعادت و شقاوت از دیدگاه فلسفه و دین :: Global Village😊💕

Global Village😊💕

Our motto: All human's in the world are equal

Global Village😊💕

Our motto: All human's in the world are equal

Global Village😊💕

👈 هنگامی که در این وبلاگ حضور داری با خود صادق باش ، گوش ها ، چشم ها و لب های خود را لحظه ای از قید شیطان درون خود آزاد ساز !😉

خداوند حقیقت را می بیند اما صبر می کند ..... من عاشق خدایم هستم دعا کنید هر چه زودتر به عشقم برسم😘

گاهی انسان مطالب ساده و ابتدایی و تکراری را نیز به سادگی فراموش میکند ، پس لطفا فقط ببین !😉

در این وبلاگ پذیرفتن هیچ چیز اجباری نیست..... روزی یک نفر هم چشمهایش به دیدن یک کلمه قرآن روشن شود ، برای این بنده ی حقیر کافی ست... دیگر چیزی نمی خواهم😊


*بعد از نماز یادتون نره !سى و چهار مرتبه اَللّهُ اَکْبَرُ و سى و سه مرتبه اَلْحَمْدُلِلّهِ و سى و سه مرتبه سُبْحانَ اللّهِ بگوید و در بعضى روایات سُبْحانَ اللّهِ پیش از اَلْحَمْدُلِلّهِ وارد شده .*

تبلیغات
محبوب ترین مطالب
آخرین نظرات
  • ۱۴ فروردين ۰۰، ۱۶:۰۲ - زیاده متابعین
    good luck
نویسندگان
پیوندها

سعادت و شقاوت از دیدگاه فلسفه و دین

 
علی محامد
استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه قم

 

چکیده

در این مقاله، نخست‏به دو نکته اشاره شده است: اهمیت مبحث فلسفه اخلاق و اهمیت‏سعادت و شقاوت . در اصل مسئله سعادت و شقاوت ابهامی وجود ندارد، زیرا هر انسانی فطرتا طالب و گریزان از شقاوت است، اما شناخت‏حقیقت‏سعادت و شقاوت و عوامل آن، مشکل است و در این باره نظریه‏های مختلفی وجود دارد .
مطالب اصلی مقاله در سه مرحله ارائه شده است: مرحله اول به معنای لغوی سعادت و شقاوت پرداخته; مرحله دوم درباره دیدگاه فلاسفه بحث کرده و موضوع بحث را از دیدگاه فلاسفه بزرگی، مانند ارسطو، ابن‏سینا و صدرالمتالهین بحث و بررسی کرده است . در مرحله سوم نیز سعادت و شقاوت از منظر آیات شریفه قرآن و روایات مورد توجه قرار گرفته و نتیجه گرفته شده است که دیدگاه فلاسفه و آنچه مستفاد از قرآن کریم است، نه تنها با هم منافاتی ندارند، بلکه مکمل یکدیگرند . بنابراین، مستفاد از همه کلمات این است که حقیقت‏سعادت قرب‏الی‏الله است که محل بروز و ظهور آن در جهان آخرت است و هدف از آفرینش انسان هم رسیدن به آن مقام بلند است و انبیای الهی و ادیان آسمانی نیز به همین منظور نازل شده‏اند .

کلید واژه‏ها: سعادت، شقاوت، کمال حقیقی، خیر مطلق، خیر مضاف، بهجت، سرور، سعادت جسمانی، سعادت روحانی .

 

1 . معنای سعادت و شقاوت از دیدگاه لغت‏شناسان

اگرچه به‏دست آوردن حقیقت‏سعادت، که شرح آن خواهد آمد، در گرو شناخت مفهوم لغوی آن نیست، از آن‏جا که همیشه در هر بخشی با الفاظ و معانی سروکار داریم و معانی هم دارای حدود و تعریفاتی است و بسیاری از اشتباهات هم در اثر عدم تعیین حدود و معانی و یا اشتراک لفظی به‏وجود می‏آید، لازم است قبل از بحث از حقیقت و ماهیت‏سعادت و شقاوت، آن را از لحاظ لفظی و مفهومی مورد بحث قرار دهیم .
احمد بن فارس (متوفای 395) در کتاب معجم مقائیس اللغة می‏گوید:
سعد اصل یدل علی خیر و سرور خلاف النحس والسعد الیمن فی الامور;
کلمه سعد، یعنی سین و عین و دال، اصلی است که دلالت‏بر سرور می‏کند، برخلاف نحس، پس سعد به معنای نیکی و خوبی در کار است . (1)
هم‏چنین دانشمند نامبرده در کتاب مجمل اللغه می‏گوید:
السعد الیمن و الساعد ساعد الانسان . (2)
در لسان العرب نیز آمده است:
السعد الیمن و هو نقیض النحس والسعودة خلاف الغوسة والسعادة خلاف الشقاوة یقال یوم سعد و یوم نحس والاسعاد المعوفة والمساعدة المعاونة .
سعد به معنای نیکو و خوش یمن نقیض نحس و سعادت خلاف شقاوت است، چنان‏که گفته می‏شود: روز سعد (نیک) و روز نحس و اسعاد نیز به معنای کمک و معونه آمده است (3) هم‏چنین در مجمع‏البحرین (جلد 1، صفحه 37) آمده است:
و السعادة خلاف الشقاوة و منه سعدالرجل بالکسر فی دین او دنیا خلاف شقی فهو سعید والجمع سعدا .
نتیجه کلام لغویین این است که سعادت و شقاوت دو معنا دارند; یکی خوشی و نیکویی و ضد آن به معنای نحس و نکبت و دیگر مساعدت و یاری کردن و ضد آن به معنای عدم یاری کردن است که متناسب با عدم توفیق الهی است، چنان‏که در المعجم الوسیط (جلد 1، ص 43) آمده است:
السعادة معاونة الله للانسان علی نیل الخیر و تضاده الشقاوة .
تا این‏جا معنای لغوی سعادت و شقاوت روشن شد، ولی مهم‏تر از آن به‏دست آوردن معنای اصطلاحی است، زیرا این معنا در نظر هر گروهی متفاوت است، چرا که هر گروهی سعادت را در چیزی و شقاوت را نیز در چیزی دیگر می‏داند، لذا می‏توان گفت که سعادت و شقاوت براساس جهان‏بینی‏ها مختلف می‏شوند، اما به‏طور اجمال می‏توان گفت که اعمال سعادت‏مندانه عبارت است از اعمالی که انسان را به کمال مطلوب برساند، کمالی که استعدادش را خدای متعال در نهاد انسان قرار داده است و چون انسان از راه اعمال خاصی که با اراده‏اش انجام می‏دهد، به سعادت می‏رسد، می‏توان گفت که این معنا با معنای لغوی سعادت که به معنای یاری و مساعدت است، متناسب است، چنان‏که در بحث‏های آینده روشن خواهد شد .
بنابراین، سعادت‏مند کسی است که به کمال مطلوب خود رسیده باشد، از این‏رو، سعادت انسان عبارت است از کمال واقعی او، لذا کمال حقیقی برای انسان همان هدف واقعی است که او به منظور رسیدن به آن آفریده شده و آن وصول انسان به خیر مطلق است و چنان‏که فلاسفه گفته‏اند: خیر مطلق، مقصود و غایت همه موجودات عالم است .
بدون تردید، پایه و اساس اخلاق، تهذیب، تزکیه نفس از رذایل و تکمیل آن به فضایل و سجایای انسانی است، هم‏چنین هدف از افعال، گفتار و رفتار اختیاری انسان وصول به خیر و سعادت است و این مطلبی است که عقل و نقل در آن اتفاق نظر دارند . فلاسفه اسلامی و غیر اسلامی در اصل این مطلب شک و تردید ندارند، اگرچه، همان‏طور که اشاره شد، در تفسیر سعادت و شقاوت و عوامل آن اتفاق نظر ندارند و هرکدام براساس جهان‏بینی خود در تفسیر آنها، نظریه خاصی را ابراز کرده‏اند . ما در این بحث‏به نظریه بزرگان فلاسفه اسلامی می‏پردازیم .

2 . سعادت و شقاوت از دیدگاه فلاسفه اسلامی

فلاسفه بزرگ، مانند ارسطو و هم‏فکرانش از فلاسفه اسلامی گفته‏اند که خیر دو قسم است‏خیر مطلق و خیر مضاف . خیر مطلق، هدف همه موجودات است و در حقیقت، حرکت هر موجودی از انسان و غیر انسان به منظور رسیدن به آن است، زیرا هر موجودی شوق فطری و غریزی دارد به این‏که خود را به خیر مطلق که غایة الغایات است، برساند و قطعا غایت همه غایات، یعنی هدف نهایی هر موجودی وصول به خدای متعال است که هستی و خیر مطلق است .
خیر مضاف عبارت است از هر وسیله‏ای که انسان و یا هر موجودی را به خیر و کمال مطلق می‏رسانده چه امور معنوی، مانند علم و معرفت و چه امور مادی، مانند مال و مکنت .
اما سعادت عبارت است از این‏که هر فردی با اعمال، حرکت ارادی و افعال اختیاری خود، به همان کمالی که خداوند متعال در فطرت و ذات او قرار داده است‏برسد; یعنی همان کمال نوعی که مخصوص نوع انسان است . بنابراین، باید گفت که فرق بین خیر و سعادت در این است که خیر بالنسبه به افراد مختلف نیست، بلکه یکسان است; یعنی تمام افراد، اعم از عالم و جاهل خیر را به یک معنا می‏دانند و از این‏که هدف نهایی آنهاست، تفاوتی ندارد، اما سعادت نسبت‏به افراد متفاوت است، زیرا هر انسانی با روش خاص خود می‏خواهد به آن برسد و سعادت خود را در چیزی می‏داند که دیگری سعادت خود را در غیر آن می‏پندارد . (4)
این کلام از ارسطوست که غالب مردم درباره نام خیر اعلا توافق دارند . در افواه و اقوال عوام و خواص (مردم با فرهنگ) معنای بهتر زیستن و توفیق یافتن با مفهوم سعادت‏مند شدن یک چیز است، ولی درباره آنچه متضمن ماهیت‏سعادت است، تفاهم ندارند . جواب عوام درباره ماهیت‏سعادت با پاسخ دانشمندان مشابه نیست . برخی سعادت را امر ظاهری و مشهود می‏دانند و آن را در لذت، ثروت و یا در شرف جویند . خلاصه این‏که سعادت برای یک فرد یک چیز و برای فرد دیگر چیز دیگری است، حتی فرد واحد هم در موضوع سعادت گاهی دیدگاه‏های مختلفی می‏یابد; هنگام بیماری سعادت را در صحت و هنگام فقر آن را در غنا می‏جوید . (5)

حقیقت‏سعادت از دیدگاه صدرالمتالهین

صدرالمتالهین سعادت را عبارت از وصول نفس انسان به‏کمال، سرور و بهجتی می‏داند که نفس بعد از وصول به‏کمال به آن نایل می‏شود و در این‏باره می‏گوید: «اعلم ان الوجود هوالخیر و السعادة‏» . به‏نظر ایشان اصل وجود و هستی و درک آن خیر و سعادت است، لکن از آن‏جا که حقیقت وجود، از نظر کمال و نقص دارای درجات و مراتب مختلف است‏باید گفت هر موجودی که از لحاظ وجودی تمام‏تر و کامل‏تر باشد و از عدم خالص‏تر باشد، سعادت‏مندتر است . در مقابل، هر وجودی که ناقص‏تر باشد، شر و شقاوت هم در آن زیادتر خواهد بود . در این راستا، در مرتبه اول، اتم وجودات و اشرف آنها وجود باری تعالی است و در مرتبه بعدی، وجودات مجرد و عقلیه سپس نفوس انسانی قرار دارند که نازل‏تر از مجردات تامه‏اند و در مراتب بعدی هیولای اولی، صور جسمیه و موجودات طبیعی و مادی قرار دارند .
براین اساس، باید دانسته شود که نفوس انسانی اصل حقیقت وجود است و برای آنها ادراک هر وجودی لذت‏بخش است، البته لذت‏بخش‏تر از آن درک خود وجود است . از آن‏جا که وجودات گوناگون و دارای درجات مختلف‏اند، سعادت و لذت نفس هم مختلف است و همان‏گونه که موجودات عقلی و مجرد از وجودات حیوانی دارای شهوت و غضب قوی‏ترند، سعادت آنها نیز قوی‏تر خواهد بود . بنابراین، هرگاه نفوس انسانی به کمال حقیقی و نهایی خود برسند، رابطه‏شان با این بدن عنصری مادی قطع می‏شود و به همان حقیقت وجودی خود، یعنی آفریدگار رجوع می‏کنند، آن‏گاه به قرب‏الی‏الله نایل شده، دارای سعادت، بهجت و سروری می‏شوند که برای کسی قابل توصیف نیست . این لذت عقلی و حقیقی از همه لذت‏ها قوی‏تر، کامل‏تر، بیشتر و برای انسان لازم‏تر است . (6)
از مجموع کلمات این فیلسوف عظیم الشان این‏گونه استفاده می‏شود که حقیقت‏سعادت عبارت است از همان لذات و سروری که نفس کمال یافته انسانی به آن نایل می‏شود . در بحث‏های آینده خواهد آمد که کمال برای انسان هنگامی حاصل می‏شود که نفس او در دو بعد حکمت نظری و عملی به‏کمال برسد و در نتیجه، به معرفت‏خدای متعال نایل شود و در اثر معرفت و ایمان به قرب الی الله برسد .
ملاصدرا در کتاب شواهد الربوبیه در تبیین حقیقت‏سعادت می‏گوید: همه حکما معتقدند که حقیقت لذت و خیر و سعادت، ادراک امری است که با طبع انسان سازگار باشد و الم، شر و شقاوت، ادراک امری است که با حقیقت او ناسازگار باشد . این ادراک قوه‏ای است از قوای نفس در انسان . آن‏گاه وی به لذات قوای حسی و غیرحسی پرداخته و مراتب لذت‏ها را براساس مراتب وجود بیان فرموده است . (7)
وی درباره کمال انسان می‏گوید: کمال ویژه نفس ناطقه انسانی در این است که در اثر استکمال وجودی با عقل فعال اتحاد پیدا کند، به صور کلی موجودات و نظام اتم عالم شود و به همه طبایع اجسام و عناصر این عالم تا آخرین مرتبه از مراتب وجود، علم پیدا کند و در ذات او نقش بندد، در نتیجه اتحاد با عقل فعال و ارتسام صور کلی موجودات در وی، نفس او عالم عقلی و جهان علمی شود که همه ماهیات و حقایق کلی اشیا در وجود او تحقق پیدا کند و سرانجام، به سرای ابدیت و مقر اصلی خویش باز گردد .
ایشان درباره عظمت و بزرگی کمال انسان می‏نویسد: اگر این کمال با سایر کمالاتی که مطلوب و معشوق سایر قوای نفسانی هستند، مقایسه شود، نسبت آن در عظمت، شدت و دوام مانند نسبت‏خود عقل با قوای حسی و وهمی و قوه غضب و شهوت در وجود انسان است .
این متفکر بزرگ درباره این‏که چرا انسان وقتی در عالم ماده زندگی می‏کند، تمایلی به کمال حقیقی و واقعی خود ندارد و به لذایذ زودگذر و غیر واقعی توجه دارد، می‏گوید: علت این امر آن است که نفس ناطقه انسان در این عالم وابسته به بدن است و با این عالم طبیعت ارتباط پیدا می‏کند، در نتیجه، گرفتار هوا و هوس و تمایلات خود می‏شود . قهرا این امور مادی، سبب می‏شود که انسان نتواند به امور معنوی و کمال حقیقی تمایل نشان دهد، مگر انسان‏هایی که از شهوات و تمایلات دنیایی صرف‏نظر کرده، امور مادی را از خود دور می‏کنند، شبهات علمی و معرفتی خود را برطرف می‏کنند و دریچه حقایق عالم را بر قلب خود باز می‏نمایند . (8)
در جمع‏بندی و نتیجه‏گیری از کلمات صدرالمتالهین و سایر فلاسفه اسلامی و الهی می‏توان گفت که سعادت و لذت حقیقی انسان هنگامی تحقق می‏یابد که به کمال واقعی و هدف نهایی که قرب‏الی‏الله است، نایل شود . استکمال وجودی انسان می‏تواند در دو بعد حکمت نظری و عملی به صورت گیرد . در بعد حکمت نظری، استکمال وجودی انسان هنگامی محقق می‏شود که به خداوند و توحید ذات، صفات و افعال، اعتماد جازم و راسخ پیدا کند، خدا را به عظمت و بزرگی بشناسد، به انبیای الهی و واسطه‏های فیض تشریعی الهی ایمان و معرفت‏یابد، در شناخت‏حقایق و موجودات جهان خلقت‏بکوشد، آنها را، آن‏گونه که هستند، بشناسد و سرانجام، پرده جهل و نادانی را از خود دور سازد و عالمی علمی و جهانی عقلی شود که همه عالم در او قرار گیرد، یعنی نمونه عالم شود . مولی العارفین، علی علیه السلام درباره عظمت و بزرگی انسان فرموده است:
اتزعم انک جرم صغیر - و فیک انطوی العالم الاکبر . (9)
علاوه بر این، لازم است انسان در حکمت عملی و بعد اخلاقی به جایی برسد که اخلاق در وجود او ملکه شود و با به‏دست آوردن فضایل و مکارم اخلاق از قید شهوات و تمایلات نفسانی رها شده، عشق به‏خدا و اطاعت الهی در وجود او راسخ کرد شود . خلاصه این‏که باید پرده‏های شهوت و غصب را از خود دور کند و زمینه را برای ذکر و یاد خدا در وجود خود فراهم آورد تا بتواند به‏تدریج‏به کمال نهایی و مقام حب الهی برسد و خشیت و خوفی الهی قوام با حسب و معرفت در وجود او به‏هم برسد . چنان‏که رسول خدا فرمود: «راس الحکمه مخافة الله‏» اگر سرآمد حکمت‏خوف از خداست، این خوف وقتی برای انسان به‏طور کامل به‏وجود می‏آید که با معرفت تام، عظمت و هیئت الهی را درک کند .

حقیقت‏شقاوت از دیدگاه صدرالمتالهین

شقاوت نقطه مقابل سعادت و در حقیقت، ضد آن است، لذا می‏توان گفت که حقیقت‏شقاوت عبارت است از محروم شدن از کمال حقیقی، نرسیدن به قرب الی‏الله و دور شدن از لذات و بهجت روحی در عالم آخرت و معذب شدن به عذاب الهی .
صدرالمتالهین و بوعلی سینا دو فیلسوف نامور جهان اسلام در کتاب شواهد الربوبیة و اشارات در این‏باره می‏گویند: شقاوت حقیقی برای انسان‏ها دارای اقسامی است: یا به علت نقصان و قصور فطرت شخص از ادراک مراتب عالیه وجود است، یا به علت طغیان و غلبه اوصاف و حالات مربوط به این بدن جسمانی است که از نوع معاصی و نافرمانی‏های صادره از طرف حواس ظاهری است، مانند فسق و فجور و ارتکاب ظلم و ستم به مردم، و یا به علت انکار حق و حقیقت است در اثر آرا و عقاید باطل و نادرست و نیز انکار حقایق عقلی و حکم عقل در اثر داشتن عقاید سفسطی یا جدلی و ترجیح دادن بعضی از مذاهب بر بعضی دیگر به وسیله جدل و تقلید برای کسب شهرت و ریاست‏بر عوام و یا کسب افتخار در میان مردم .
شقاوت در قسم اول که ناشی از نقصان غریزه و فطرت است امری است عدمی، مانند موت برای بدن; این امر که باعث محرومیت از درک علوم و معارف است، موجب استحقاق عذاب و عقاب در حد تبه‏کاران نمی‏شود .
اما شقاوت در قسم دوم، از آن‏جا که توام است‏با امری دردناک و خطرناک، مانند عضوی است از بدن که گرفتار دردی شدید شده است، زیرا اوصاف و ملکاتی که در اثر مقهور و مغلوب شدن روح و نفس انسان در اثر تمایلات و کشش‏های بدن و قوای حیوانی پدید آمده است، موجب رنج و الم نفس می‏شود، چرا که با حقیقت و فطرت اولیه او در تضادند .
چون نفس همیشه طالب تسلط و استیلا بر قوای غضبیه و شهویه است، هنگامی که مغلوب تمایلات و شهوات قرار می‏گیرد و تسلیم خواسته‏های بدن می‏شود، این حالت موجب شقاوت او شده، در قیامت و جهان آخرت او را گرفتار ندامت و پشیمانی می‏کند، به‏گونه‏ای که همواره در تالم و حسرت به سر می‏برد .
لکن از آن‏جا که این اوصاف و ملکات و لوازم آنها و خواهش‏های مختلف با اصل حقیقت و جوهر نفس امری غریب و بیگانه بوده‏اند، بعید نیست که بعد از مدتی رنج و عذاب، برحسب اختلاف حال افراد از حیت رسوخ و عدم رسوخ صفات رذیله، عذاب از او زایل شود . چنان‏که در حدیث آمده است:
ان المؤمن الفاسق لایجلد فی النار;
آن‏کس که به خدا و رسول ایمان آورده، ولی مرتکب فسق و فجور هم شده است، در جهنم مخلد نخواهد بود .
اما قسم سوم از شقاوت در حقیقت، یک نقصان عملی است، زیرا نفس انسان در دنیا شوق و علاقه‏ای به اکتساب علوم و معارف داشته، ولی خود انسان جدیت و کوششی در راه تحصیل و طلب آنها نکرده و در نتیجه: قوه و استعداد درک و فهم آنها را از بین برده است و به‏جای آن فعلیت‏شیطنت و انحراف در او پدید آمده و آرا و عقاید باطل در او رسوخ کرده است . این دردی است‏بسیار سخت و آزاد دهنده که اطبای نفوس از معالجه آن عاجز مانده‏اند، لذا این عذاب برای او ابدی خواهد بود . (10)
خلاصه کلام این‏دو فیلسوف بزرگ این است که شقاوت ابدی مربوط به عقل نظری انسان است، در صورتی که دارای عقاید باطله باشد، حال آن‏که می‏توانسته عقاید حقه را کسب کند، اما در این امر کوتاهی کرده است .
بقیه اقسام، هرچند دارای شقاوت هستند، شقاوت ابدی نخواهند داشت و بعد از مدتی عذاب و پاک شدن به سعادت می‏رسند و از جهنم نجات یافته، به بهشت می‏روند .

راه تحصیل سعادت و خوشبختی از دیدگاه صدرالمتالهین

همان‏گونه که در مباحث گذشته روشن شد، سعادت و وصول به کمال این است که انسان با حرکت اختیاری خود به آن کمال که دست قدرت آفریدگار در باطن و نهاد او قرار داده است، برسد، زیرا انسان فطرتا طالب کمال و سعادت است، ولی رسیدن به آن بر پایه اختیار و انتخاب‏گری انسان نهاده شده است . صدرالمتالهین (قدس‏سره) راه تحصیل سعادت را مبتنی بر عمل اختیاری انسان قرار داده و می‏گوید: نفس انسان این سعادت و بهجت را از راه کوشش و تکرار عمل و کارهایی که موجب طهارت نفس از کدورات است، به‏دست می‏آورد; یعنی باید با تکرار عمل و کارهای خوب، مانند عبادت خدا و صفات حسنه و اخلاق پسندیده، آینه دل را از زنگار گناه و پلیدی‏های برخواسته از اخلاق رذیله پاک کند .
دوم این‏که سعی کند در حرکات فکری و علمی خود، حقیقت و ماهیت اشیا را به‏خوبی درک کند و در راه تحصیل شناخت اشیای عالم به‏کمال برسد و از عقل هیولانی و قوه درک اشیا به عقل، بالفعل برسد و اگر انسان در این قوه نظری به کمال برسد، دیگر نیازی به این بدن و ابزار حسی ندارد .
لکن از آن‏جا که نفس انسان بدون بدن نیست تا زمانی که در این بدن عنصری است، اعضای حسی او مانع اتصال نفس به عالم مجردات است، لذا نمی‏تواند ارتباط تام و کامل با عالم مجردات برقرار کند . هر اندازه که انسان از اشتغالات بدن و وسوسه‏های قوای وهمی و خیالی خودش تنزل کند، حجاب از جلوی نفس برداشته می‏شود و اتصال و ارتباط بیشتری پیدا می‏کند، هم‏چنین به مبدا فعال مرتبط می‏شود، زیرا نفس جوهری است مجرد، باقی و جاودانه که هرگز نمی‏میرد . مبدا فعال نیز فیضش جاودانه و ابدی است، البته تا وقتی که انسان به‏طور کلی از این بدن و امور دنیایی قطع علاقه کند، تمام حجاب‏ها مرتفع شده، اتصال نفس به مبدا فعال تام و تمام می‏شود و همه‏چیز برایش منکشف خواهد شد .
ایشان در ادامه سخنانشان می‏گویند: اگر انسان بخواهد به سعادت برسد لازم است دو نوع حجاب را از خود دور نماید کند; حجاب داخلی و حجاب خارجی . حجاب داخلی همان قصور نفس است که باید در اثر قوه تفکر و اندیشه از حالت عقل هیولانی بیرون آید، در شناخت اشیای عالم به‏کمال برسد و به عقل فعال مرتبط شود . اما حجاب خارجی عبارت است از: اشتغال نفس به امر بدن و گرفتار شدن به قوای حسی و این اشتغالات برای نفس حجاب است . اگر انسان از این دو حجاب بیرون آید، همه‏چیز برایش منکشف و ظاهر می‏شود .
بدن و حواس ظاهری، اگرچه در ابتدای سیر انسان به‏سوی کمال برای او ضرورت دارد و امری لازم است، تا جایی که گفته شده است: «من فقد حسا فقد علما» ، اما در نهایت، وقتی انسان به‏کمال لایق خود برسد، دیگر نیازی به این بدن و ابزار و آلات و حواس خود ندارد، بلکه تمام اینها موانعی هستند برای کشف حقایق برای او و در حقیقت، مانند شبکه‏ای است‏برای صید . (11)

کلامی از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره حجاب نفس

درباره این بحث که اشتغال نفس به امر بدن و سایر امور جسمانی و دنیوی برای انسان حجاب است، از کلام علی بن ابی‏طالب امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج‏البلاغه بهره‏مند می‏شویم . حضرت در یکی از خطبه‏ها می‏فرماید:
فانکم لو عاینتم ما قد عاین من مات منکم لجزعتم و وهلتم و سمعتم و اطعتم ولکن محجوب عنکم ما قد عاینوا و قریب ما یطرح الحجاب ولقد بصرتم ان ابصرتم و اسمعتم ان سمعتم و هدیتم ان اهتدیتم . بحق اقول لکم لقد جاهرتکم العبر و زجرتم بمافیه مزدجر . و مایبلغ عن‏الله بعد رسل السماء الا البشر;
قطعا اگر شما ببینید آنچه را کسانی که از شما مردند دیدند حتما محزون و غمناک می‏شدید و ناله و فریاد می‏کردید و اوامر و نواهی الهی را شنیده و اطاعت می‏کردید، ولی آنچه را آنان دیده‏اند، از جلوی چشم شما محجوب است و به‏زودی حجاب برداشته می‏شوید و شما هم همه‏چیز را به‏طور کامل مشاهده خواهید کرد، ولی شما را بینا کردند، اگر بینا شوید و شما را شنوا کردند، اگر بشنوید و شما را هدایت کردند، اگر هدایت را بپذیرید . به‏طور جد و واقعیت‏به‏شما می‏گویم که همانا عبرت‏ها به‏طور آشکار موجب عبرت شما شد و از آنچه باید شما متوجه شوید، [شما را] متوجه کرده‏اند و پیام خدا را جز پیامبرانش کسی به شما نمی‏رساند . (12)
آنچه از کلام امام امیرالمؤمنین علیه السلام که ریشه در عالم غیب دارد و نیز از کلمات فلاسفه و دانشمندان اسلامی که خوشه‏چینان خرمن پرفیض امامتند، استفاده می‏شود این است که هر انسانی برای رسیدن به کمال و سعادت حقیقی باید سعی کند در دو قوه حکمت نظری و عملی به کمال برسد . کمال قوه نظری در این است که نفس انسان به علم واقعی برسد و حقایق موجودات را، آن‏گونه که هستند بشناسد و به آنها احاطه علمی پیدا کند و در اثر علم به کلیات، به جزئیات امور این عالم آگاه شود، هم‏چنین از موجودات این عالم طبیعت‏بگذرد، خدا را به عظمت و جلالت‏بشناسد، از شناخت ذات واجب الوجود به توحید الهی نایل آید دلش به‏نور عرفان الهی منور شود . این شناخت همان حکمت نظری است که هر انسانی باید در این راه سعی و تلاش فراوان کند .
اما کمال انسان در حکمت عملی این است که خود را از صفات پست و رذایل اخلاق و دنائت نفس، پاک و مهذب کند، دل خود را از آلودگی‏های اخلاقی تخلیه نماید و در مقابل، به مکارم اخلاق آراسته شود تا موفق به تطهیر کامل باطن خود شود . این حکمت نظری کار علم اخلاق است که علم حقیقی و مفید است:
باید گفت که تکامل انسان در تکامل این دو نیروی بزرگ است که به منزله ماده و صورت برای حقیقت انسان است و هرکس در این دو قوه به کمال برسد، انسان کاملی خواهد شد که دلش به نور الهی منور شده، به لذت و کامیابی و سعادت بزرگی نایل خواهد شد که به مراتب از لذت مادی برتر و با دوام‏تر است . بنابراین، باید با سعی و کوشش پرده‏های جهل غرور و شهوات و هواهای نفسانی را از خود دور کند و با فضایل و مکارم اخلاق خودش را بسازد تا برای افاضه فیض الهی آماده شود .

سعادت و شقاوت روح انسان

از آن‏جا که روح در وجود انسان موجودی است مجرد و بعد از مفارقت از بدن به طور مستقل زندگی می‏کند، آنچه سعادت او را تامین می‏کند، قطعا امور معنوی است که با او سنخیت دارد نه امور مادی . آنچه سعادت و کمال انسان را تامین می‏کند و در حقیقت، عامل سعادت است، چند چیز است که به اهم آنها در ذیل اشاره می‏کنیم:
1 . علم و معرفت و دانش و بینش صحیح: انسان با تحصیل آنها هم در بعد اندیشه و شناخت‏به‏کمال می‏رسد و هم در بعد عمل و آنچه درباره اعمال و رفتار لازم است . این موضوع همان حکمت نظری و عملی است که فلاسفه اسلامی روی آن تکیه کرده‏اند، زیرا علم و معرفت موجب احیای نفس است، به خصوص معرفت‏به آفریدگار و مبدا جهان آفرینش، همان گونه که از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت‏شده است که فرمودند:
العلم یحیی النفس و منیر العقل و ممیت الجهل; (13)
دانش حقیقی زنده کننده جان و روشن کننده خرد و نابود کننده جهل است .
علت تاکید فوق العاده اسلام بر تحصیل علم این است که احیای نفوس انسان‏ها جز در سایه آشنایی با علوم و حقایق اصیل امکان‏پذیر نیست، همچنان‏که انسان برای حفظ حیات ظاهری نیازمند غذاهای مادی است، برای حیات معنوی خود نیز محتاج غذایی است که روح را ازلحاظ معنوی نیرو و طراوت بخشیده، او را زنده کند .
2 . ایمان و بارو قلبی به خداوند: این عامل که یک عمل اختیاری قلب است و شرط لازم آن علم و معرفت است، بدون علم رسیدن به باور قلبی غیر ممکن است، چرا که ایمان امری است که نیاز به متعلق دارد و تا متعلق آن شناخته نشود، ایمان تحقق پیدا نمی‏کند . و لازمه معرفت و ایمان به‏خدا، ایمان به انبیای الهی و اوصیای آنان و ایمان به جهان آخرت است .
3 . عمل صالح و شایسته: که سومین عامل کمال و سعادت انسان و عالی‏ترین غذای روح انسان است . لازمه ایمان واقعی به‏خدا عمل صالح به دستورات خدای متعال است، زیرا عمل از ایمان جدا نیست، چرا که حقیقت و روح ایمان چیزی جز تسلیم و انقیاد در برابر خدا و پیامبر نیست . معنا ندارد کسی به‏خدا ایمان واقعی داشته و در مقابل خدا تسلیم باشد، ولی به‏دستور او عمل نکند .
بنابراین، می‏توان گفت: از آن‏جا که خداوند متعال رسیدن به کمال و سعادت را در اختیار انسان قرار داده و به مقتضای آیه شریفه: «ثم السبیل یسره‏» ، کار رسیدن به سعادت را سهل و آسان کرده است، حقیقت‏سعادت روح انسان جز ایمان و عمل صالح و خالص به دستورات خداوند متعال که از روی اراده و اختیار از او صادر شود، چیز دیگری نیست .
شقاوت هم که در مقابل سعادت است، چیزی جز مخالفت‏با دستورات الهی نیست از روی عناد و لجاجت‏خداوند و انکار وجود او و قیامت و انبیا و اوصیا الهی صورت گرفته است . این مطلب را خداوند متعال در سوره مبارکه عصر چنین بیان فرموده است: «والعصر ان الانسان لفی خسر» . (14) خسران همان شقاوت است که در اثر ترک عمل و ایمان به‏خدا به انسان می‏رسد . عناد، لجاجت و کفر به‏خدا باعث‏شقاوت و دخول در جهنم می‏شود، چنان‏که در بحث آیات و روایات هم به آن اشاره خواهیم کرد . قطعا برای روح و جان انسان چیزی بالاتر و ارزنده‏تر از ایمان به‏خدا، عمل صالح، ترک گناه و مخالفت‏با خدای متعال نیست .

راه تحصیل سعادت و شقاوت از دیدگاه محقق لاهیجی

چه خوب است این مطلب را از زبان حکیم فرزانه محقق لاهیجی نیز بیان کنیم . ایشان در کتاب نفیس گوهر مراد بعد از اثبات تجرد نفس ناطقه انسان می‏گوید: چون روح از بدن مفارقت کرد قائم به ذات خود است، [البته] اگر در علم و عمل به کمال رسیده باشد، همان طور که از بدن مادی و عالم ماده مجرد شده است، از آثار و عوارض عالم ماده نیز مجرد شده در مقابل، آثار عالم مجردات را پیدا می‏کند و مانند علوم و فضایل حقیقی و ملکات و اخلاق حسنه، در سلک مجردات عقلیه قرار می‏گیرد و دارای لذات عقلی می‏شود، چون لذت حقیقی عبارت است از: درک هرچیزی که برای انسان ملایم و سازگار است و آنچه ملایم با روح مجرد انسان است و غذای اوست، امور عقلیه، انوار علمیه و مشاهده ذوات مجرده است که در حسن دل‏ها، چیزی بر پایه آنها نمی‏رسد، زیرا آنچه را مردم لذت می‏دانند، مانند شهوات و غضب، در حقیقت، لذت نیست، بلکه دفع الم است، زیرا اگر در هرچیزی از لذایذ مادی تکرار و استمرار صورت بگیرد، باعث ملالت و اذیت انسان می‏شود . بنابراین، لذایذ جسمانی لذت حقیقی نیستند و بر فرض هم که لذت باشند، در این عالم قطعا لذایذ مادی توام با مکاره و ناراحتی‏های زیادی است . در این عالم، لذت خالص و خالی از کدورات وجود ندارد و خداوند آن را خلق نکرده است .
بنابراین، چون نفس ناطقه مجرد شود و به آن لذایذ برسد، در آن لذایذ جاودانه خواهد ماند و این لذتی است که هیچ یک از لذایذ به پای آن نمی‏رسند و سعادت موعود برای مؤمنان نیز همین است که خداوند برای اهل تقوا مهیا کرده و بهشت جسمانی برای انسان محقق ساخته است .
اگر نفس از بدن مفارقت کند، در حالی‏که معرفتی تحصیل نکرده و تصورات و تصدیقات حقه در او حاصل نشده باشد، بلکه در مقابل، آرای باطله و عقاید فاسده در او ترسیم شده و در او رسوخ کرده باشد، گرفتار عذابی می‏شود که نسبت آن عذاب با عذاب‏های دنیوی، مانند نسبت آتش دوزخ به آتش دنیا است . (15)
شقاوت حقیقی و آتش واقعی در جهان آخرت برای انسان همان کفر، الحاد، عناد، سرکشی و طغیان اوست که با عصیان و مخالفت‏با اوامر و نواهی الهی توام شده است، هم‏چنین نیز اخلاق رذیله و صفات حیوانی است که به‏صورت ملکه در او ظهور کرده و مانع رسیدن او به کمال و سعادت شده است . در جهان آخرت آنچه بالقوه بوده، به فعلیت رسیده، به‏صورت مار و عقرب و حیوانات موزی درآمده و برای او جهنم سوزان شده است .

هماهنگی معنای سعادت و شقاوت از نظر اسلام و فلاسفه اسلامی

آنچه از آیات شریفه قرآن و بسیاری از احادیث و متون دینی استفاده می‏شود، این است که سعادت و شقاوت تنها اختصاص به روح انسان و عالم آخرت ندارند، بلکه مربوط به هویت انسان می‏شوند . انسان مرکب است از روح و جسم; جسم او از آن‏جا که از عناصر این عالم ماده تشکیل شده است، می‏میرد و زایل می‏شود، ولی روح او که مجرد است، به موت بدن نمی‏میرد، بلکه مستقل از این بدن زندگی می‏کند، و جاودانه می‏ماند . سعادت و شقاوت بین روح و بدن مشترک هستند، چون از نظر اسلام خداوند بین روح و بدن جمع کرده است . از این روح در قرآن سعادت و شقاوت را به انسان نسبت داده و در سوره هود فرموده است: «فمنهم شقی و سعید» ، چون مرجع ضمیر در کلمه منهم، کلمه ناس است که در آیه قبل آمده و اراده و مشیت الهی بر این تعلق گرفته است که انسان هم در دنیا و هم در آخرت به سعادت، کمال و فوز و فلاح برسد .
آری، کمال نهایی انسان که قرب‏الی‏الله است، قطعا مربوط به جهان آخرت است، چرا که دنیا استعداد بروز و ظهور آن را ندارد، اما سعادت و کامیابی انسان که در حقیقت، کمال نسبی است، چنان‏که در کلمات فلاسفه هم به آن اشاره شده است، اختصاص به روح او ندارد، بلکه مشترک بین روح و بدن است .
علامه طباطبائی (قدس‏سره) در ذیل آیه سوره هود در معنای سعادت و شقاوت می‏گوید: سعادت و شقاوت دو امر متقابل و از باب عدم و ملکه است . سعادت هرچیزی این است که به چیزی که برای وجود او خیر است، نایل شود; یعنی به چیزی که وسیله و مقدمه کمال اوست، برسد . بنابراین، سعادت در انسان که مرکب از روح و بدن است، خیری است که مقتضای قوای روحی و بدنی اوست، یعنی چیزی که به آن متنعم می‏شود و از آن لذت می‏برد شقاوت نیز این است که از این خیر محروم شود . فرق بین سعادت و کمال در این است که سعادت خیری است مخصوص انسان، ولی کمال که همان خیر مطلق است، اعم از سعادت است . (16)
سعادت و شقاوت روح انسان که معلول ایمان، کفر، اطاعت و عصیان الهی است، همان کمال نهایی انسان است که یا به‏صورت قرب الی الله و جنت و رضوان الهی برای مؤمنان بروز می‏کند و یا به‏صورت ابتعاد و دوری از رحمت الهی برای کافران و اهل الحاد و عناد بروز می‏کند و مربوط است‏به عالم آخرت نه دنیا، اما سعادت جسمانی چون مربوط به بدن و لذات قوای حسی است، جایگاه بروز و ظهورش در دنیا و رسیدن به امور مادی است . البته باید توجه داشت که رسیدن به امور مادی که سعادت جسمانی برای انسان است‏باید مقدم بر کمال و سعادت حقیقی انسان در جهان آخرت باشد، چرا که کمال نسبی در آخرت مؤثر است وگرنه کمال نخواهد بود .

3 . سعادت و شقاوت در قرآن

در آیات زیادی از قرآن، مسئله سعادت و شقاوت مورد توجه خدای متعال قرار گرفته است . گاهی به‏طور مستقیم و با آوردن واژه سعادت و شقاوت و گاهی هم به طور غیرمستقیم و با الفاظی دیگر، چنان‏که در سوره مؤمنون می‏فرماید .
«یوم یات لا تکلم نفس الا باذنه فمنهم شقی و سعید - فاماالذین شقوا ففی النار لهم فیها زفیر و شهیق خالدین فیها مادامت السماوات والارض الا ما شاء ربک‏» ; (17)
روزی که هیچ‏کس جز به فرمان خدا سخن نگوید، پس خلق به‏دو دسته شوند: برخی شقی و بد روزگارند و بعض دیگر سعادت‏مند و خوشبخت، اما اهل شقاوت همه در آتش دوزخ در افکنند، در حالی‏که آه و ناله سرمی‏دهند . آنان همیشه در آتش جاودانه‏اند تا زمین و آسمان باقی است، مگر آن‏که مشیت‏خدا بخواهد نجاتشان دهد که البته خدا به‏قدرت و حکمت‏خویش هرچه بخواهد می‏کند و اما اهل سعادت در بهشت ابدی‏اند تا آسمان و زمین پابرجاست، مخلدند، مگر آن‏که مشیت‏خدا بخواهد که عطایش ابدی و نامقطوع است .
علامه طباطبائی می‏گوید: این آیه شریفه دلالت دارد بر این‏که هرکس که در روز قیامت نزد پروردگارش می‏آید، یا متصف به شقاوت می‏شود یا سعادت، اما این‏که این دو صفت‏به چه وسیله‏ای برای انسان حاصل می‏شود و این‏که آیا سعادت و شقاوت ذاتی انسان است‏یا به اراده ازلی خداست و یا این‏که از راه عمل اختیاری خود انسان کسب می‏شود و هرکسی خودش مسئولیت‏سعادت و شقاوت را در دنیا و آخرت دارد، این آیات در مقام بیان آنها نیست، بلکه فقط می‏توان گفت، از آن‏جا که این آیات در سیاق آیاتی است که به عمل صالح و ایمان به‏خدا دعوت می‏کند، دلالت دارد بر این‏که وصول به سعادت برای انسان آسان است، همان‏طور که در سوره عبس فرموده است: «ثم السبیل یسره‏» . بنابراین، راه وصول به سعادت همان ایمان به‏خدا و عمل صالح است که از روی اراده و اختیار انسان صادر شود و سعادت و شقاوت ذاتی انسان نیست، بلکه امری است اکتسابی و این انسان است که یا سعادت‏مند می‏شود، یا اهل شقاوت . (18)

طبرسی و معنای سعادت و شقاوت

مرحوم طبرسی در مجمع‏البیان می‏گوید: جمله «فمنهم شقی و سعید» ، اخبار است از جانب خداوند به این‏که انسان‏ها در قیامت دو دسته‏اند; مستحقان ثواب و مستحقان عقاب . شقاوت عبارت است از قوت و غلبه اسباب بلا، سعادت نیز عبارت است از قوت و غلبه اسباب سعادت بر شقاوت و برخورداری از نعمت که به‏واسطه حسن عمل در راه اطاعت‏خداوند دست می‏آید . معنای زفیر و شهیق در آیه مورد بحث ناله و صدای گرفتار شدگان در عذاب خداست . زفیر ناله شدید کسی است که به‏طور زشتی ناله می‏کند، مانند اولین صدای حمار، و شهیق صدای بلندی است که به منزله آخرین صدای حمار است و مراد از آنها پشیمانی و حسرت است . (19)
از مجموع آیات و روایات استفاده می‏شود که عامل اصلی سعادت انسان ایمان محکم و راسخ و اعتقادات صحیح به اصول و مبانی دین اسلام است، مانند اعتقاد به توحید، نبوت، عدل، امامت و ایمان و اعتقاد به معاد که در اصطلاح همان جهان‏بینی اسلامی است که حکمت نظری به حساب می‏آید و در مرحله بعد هم عمل به دستورات خدا و تهذیب و تزکیه نفس از رذایل اخلاقی و تخلیه نفس است‏به اخلاق حسنه که حکمت عملی نامیده می‏شود . از جمله اعتقاداتی که در سعادت انسان نقش اصلی و عمده دارد، ایمان به ولایت و امامت علی بن ابی‏طالب علیه السلام و اوصیای گرامی آن حضرت است . در این‏جا حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ذکر می‏کنیم:
علامه مجلسی رحمه الله در کتاب بحارالانوار از احمد بن حنبل در کتاب فضائل علی علیه السلام و در کتاب مسندش از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت کرده است که:
خرج رسول الله صلی الله علیه و آله علی الحجیج عشیة عرفة فقال ان الله باهی بکم الملائکه عامة و باهی بعلی خاصة و عفرله خاصة انی قائل قولا غیر محاب فیه لقرابتی ان السعید حق السعید من احب علیا فی حیاته و بعد موته; (20)
در شامگاه عرفه پیامبر از خیمه خود بیرون آمد و بر حاجیانی که در عرفات بودند وارد شد و فرمود: رحمت‏خود قرار داد . من در این مکان (عرفه) به شما می‏گویم، بدون این‏که مسئله قرابت و خویشاوندی را مورد توجه قرار دهم و آن قول این است که: به درستی که سعادت‏مند حقیقی کسی است که علی را در حال حیات و بعد از موت دوست‏بدارد .
عامل اصلی شقاوت انسان عبارت است از: کفر، شرک و تردید در ایمان به‏خدا و مخالفت عملی با دستورات او، زیرا گناه، معصیت و سرپیچی عمدی موجب شقاوت است . این مطلب از آیات قرآن به‏طور روشن استفاده می‏شود، چنان‏که در سوره مطففین آمده است: «بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون‏» . در کتب لغت واژه رین به معنای غلبه است . در نتیجه، معنای آیه این است، بلکه غالب شد بر دل‏های آنان آنچه را کسب می‏کردند . مراد این است که گناهان آنها بر دل‏هایشان غالب شد .
بعضی گفته‏اند که معنای رین، گناه روی گناه کردن است تا این‏که دل انسان بمیرد . در این‏جا روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده است که می‏آوریم .
عن زراره عن ابی جعفر علیه السلام قال ما من عبد مؤمن الا و فی قلبه نکتة بیضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فی تلک النکتة نکتة سوداء فاذا تاب ذهب ذلک السوداء و ان تمادی فی الذنوب زاد ذلک السوداء حتی یغطی البیاض فاذا غطی البیاض لم یرجع الی خیر ابدا و هو قول الله تعالی بل ران علی قلوبهم الآیة و قال ابوعبدالله علیه السلام یصدء القلب فاذا دکرته بآلاء الله انجلی عنه;
امام باقر علیه السلام فرمودند: هیچ بنده مؤمنی نیست، مگر آن‏که در دل او نقطه سفیدی وجود دارد . اگر مرتکب گناه بشود همان‏جا نقطه سیاهی بیرون می‏آید . اگر از گناه توبه کند آن سیاهی می‏رود و اگر بر گناه اصرار ورزد آن سیاهی افزون یافته تا آن‏که تمام سفیدی قلبش می‏پوشاند و اگر قلب او سیاه شد رو به خیر و سعادت نمی‏رود و این است معنای عزل خدای متعال که فرموده است: «بل ران علی قلوبهم‏» یعنی غالب شد بر دل‏های آنان آنچه را کسب می‏کردند و نیز امام صادق علیه السلام فرمودند: دل انسان زنگ زده می‏شود، هرگاه نعمت‏های الهی را یاد کند، زنگ آن برطرف می‏شود . (21)
در ذیل آیه شریفه «غلبت علینا شقوتنا و کنا قوما ضالین‏» نیز هنگامی که خداوند از اهل جهنم سؤال می‏کند که آیا آیات ما بر شما در عالم دنیا خوانده نشد و شما تکذیب کردید؟ در جواب می‏گویند: پروردگارا، شقاوت بر ما غالب شد و ما گمراه بودیم .
مرحوم طبرسی بعد از تفسیر سعادت و شقاوت می‏گوید: معنای آیه این است که مستولی شد بر ما گناهان و موجب شقاوت ما شد و از آن‏جا که گناه باعث‏شقاوت آنها شده است، اصل گناه که سبب شقاوت را شقاوت نامیده، از باب اطلاق سبب بر مسبب . طبرسی گوید: بالاترین شقاوت برای انسان ترک عبادت خدا کردن، مشغول به اطاعت غیر خدا شدن، سرپیچی از اطاعت دلیل و برهان کردن و انجام کارها براساس هوا و هوس نفسانی است . (22)
از آیات و روایات زیادی استفاده می‏شود که بدترین چیزی که عامل شقاوت انسان امت گناه و معصیت‏خداست، زیرا یکی از آثار گناه این است که انسان را به کفر می‏کشاند تا آن‏جا که خدا را تکذیب می‏کند:
«ثم کان عاقبة الذین اساءوا السوی ان کذبوا بآیات الله و کانوا بها یستهزئون‏» ;
سرانجام و عاقبت کار کسانی که مرتکب بدی‏ها شدند این است که آیا خدا را تکذیب کردند و آنها را استهزا می‏کردند . (23)

نتیجه

از بحث‏ها و مطالبی که در این نوشتار گذشت و نیز از بحث‏های قرآنی و روایی می‏توان به روشنی نتایج ذیل را گرفت:
1 . بین معنای لغوی سعادت و شقاوت و معنای اصطلاحی آن که نزد فلاسفه اسلامی به‏کار می‏رود و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، تناسب کامل وجود دارد و معنای مورد نظر از معنای لغوی آن گرفته شده است .
2 . در ماهیت و حقیقت مفهوم سعادت و شقاوت، آن گونه که فلاسفه بزرگ، مانند ارسطو، ابن‏سینا و صدرالمتالهین و دیگران بیان کردند، با آنچه از آیات شریفه قرآن و روایات استفاده می‏شود، نه تنها منافاتی وجود ندارد، بلکه هماهنگی و مطابقت است و هریک مکمل دیگری به‏حساب می‏آید .
3 . بنابراین، باید گفت که حقیقت‏سعادت رسیدن انسان است‏به هدف نهایی و کمال واقعی خودش که عبارت است از: قرب الی‏الله و یا به تعبیر ارسطو خیر مطلق، زیرا کمال و خیر مطلقی غیر از ذات مقدس الهی وجود ندارد . هرگاه انسان به آن مرحله عظیم برسد، قطعا روح او دارای بهجت و سروری می‏شود که هیچ شادمانی و سروری به منزلت آن نخواهد رسید . در عالم آخرت نیز در جوار ذات الهی متنعم به نعمت‏هایی می‏شود که هیچ گوشی نشنیده، و هیچ چشمی ندیده و بر دل هیچ کسی خطور نکرده است . و این سعادت مطلق محل بروز و ظهورش جهان آخرت است، اگرچه سعادت نسبی که آن را سعادت جسمانی نامیده‏اند، در دنیا برای انسان بروز و ظهور می‏کند و این سعادت جسمانی، همان خیر مضاف یا خیر نسبی است که در کلمات فلاسفه آمده است و ارسطو آنها را برمی‏شمارد، مانند علم، معرفت، داشتن اعوان و انصار، مال حلال، فرزندان صالح و همسر خوب که انسان را در امور دنیا و آخرت یاری رساند و یا نعمت‏های دیگری از این قبیل .
4 . رسیدن به کمال و سعادت نه تنها ذاتی انسان نیست، بلکه امری است اختیاری و باید هرکسی با اعمال اختیاری به‏طور و آگاهانه و براساس انتخاب راه صحیح آن را به‏دست آورد . عواملی که انسان را به سعادت و کمال حقیقی می‏رساند عبارت است از: علم و معرفت‏به‏خدا، ایمان محکم به‏ذات مقدس الهی و سایر عقاید، انجام اطاعت‏خالصانه، اعمال شایسته و تزکیه و تهذیب روح از اخلاق رذیله . در یک جمله می‏توان گفت که انسان در اثر تکامل در دو بعد حکمت نظری و عملی، قادر است‏با اعمال اختیاری خود به هدف اصلی خود که همان سعادت و خوش‏بختی است، نایل شود .

پی‏نوشت‏ها:

1) احمدبن فارس، معجم مقائیس اللغه، ج 3، ص 57 .
2) همو، مجمع اللغه، چاپ مؤسسه الرسالة عراق .
3) ابن‏منظور، لسان العرب، ج 3، دار احیاء، التراث العربی، ص 212 .
4) محقق نراقی، جامع السعادة، ج 1، چاپ نجف اشرف ص 39 .
5) بوعلی‏سینا، اخلاق نیکو ماخس، ترجمه دکتر سید ابوالقاسم پورحسینی، انتشارات دانشگاه تهران، ص 5 .
6) صدرالمتالهین شیرازی، اسفار، ج 9، چاپ مصطفوی قم، ص 121 .
7) همو، شواهد الربوبیه، ص 251 .
8) همان، اشراق ششم از مشهد سوم .
9) شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، دارالکشف الاسلامیه، ص 272 .
10) شواهد الربوبیه، ص 252- 253; الاشارات والشبهات، ج 4، ص 27- 31 نقل به مضمون، چاپ لبنان، تحقیق دکتر سلیمان دنیا .
11) اسفار، ج 9، چاپ مصطفوی قم، ص 25- 126 .
12) سید رضی، نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 20 .
13) آمدی، غرر الحکم، نشر دارالکتاب اسلامی، قم، حکمت 7164، ص 92 .
14) عصر (103)، آیه 1 و 2 .
15) فیاض لاهیجی، گوهر مراد، چاپ کنگره لاهیجی، ص 181- 183 .
16) علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، تفسیرالمیزان، ج 9، ص 18 .
17) هود (11) آیه 5- 6 .
18) المیزان، ج 12، ص 18 .
19) علامه طبرسی، مجمع‏البیان، ج 3، انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشی، ص 194 .
20) علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 4، طبع اسلامی تهران، ص 81 .
21) مجمع‏البیان، ج 5، از انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشی رحمه الله، ص 453 .
22) همان، ج 4، از انتشارات کتابخانه آیة‏الله مرعشی رحمه الله، ص 119 .
23) روم (30) آیه 9 .

 

  • نجمه شفیعی

نظرات  (۰)

هیچکس حرفی نداره
ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی