بلعم باعورا

على اسدى، امیر مسعود صفرى‏

 

بَلعم باعورا: عالمى معاصر موسى علیه السلام و برخوردار از آیتِ الهى که بر اثر پیروى از شیطان و هواى نفس به گمراهى و انحطاط گرایید

بلعم باعورا، همان بِلْعام بن بِعُوْر یاد شده در تورات است.^[1] بِلْعام را نامى عبرى و به معناى خداوند مردم دانسته‏اند.^[2] براساس گزارش تورات وى عالمى موحِّد^[3]، مستجاب الدعوه‏^[4]، برخوردار از علم و رؤیاى الهى‏^[5] و ساکن قریه فُتور در کنار رود فرات بوده‏^[6] و از حوادث آینده خبر مى‏داده است.^[7] وى که معاصر حضرت موسى علیه السلام و گویا پیرو آیین ابراهیم بوده‏^[8] در عصر خویش و به سبب ویژگیهاى یاد شده، آوازه و جایگاه بلندى داشته است. مردم از اطراف و اکناف به نزد وى مى‏آمده‏اند تا درباره آنان پیشگویى کرده یا براى برکت یافتنِ دارایى و زندگى آنها دعا کند.^[9] زمانى که بنى‏اسرائیل، همراه موسى علیه السلام و در ادامه جنگ با قبایل بت پرست، در دشت موآب، در شرق رود اردن و رو به روى اریحا اردو زدند، مردم موآب و مِدیان از شمار انبوه آنان به هراس افتادند. پادشاه موآب به نام «بالاق» سفیرانى را به همراه پول به نزد بِلْعام روانه کرد تا وى با نفرین بر بنى‏اسرائیل، زمینه شکست آنان را فراهم آورد. بِلعام با این سخن که خداوند مرا از نفرین بر بنى* اسرائیل باز مى‏دارد درخواست آنان را رد مى‏کند. بار دوم گروهى بزرگ‏تر و مهم‏تر و با این وعده که هرچه او بخواهد، بالاق به وى مى‏دهد، نزد بلعام مى‏آیند. این بار وى اجازه مى‏یابد که به همراه سفیران بالاق برود، به شرط آنکه جز خواست خدا را بر زبان جارى نکند. به سبب خشم خدا از این کار، فرشته‏اى با شمشیرى برآمده از نیام، سه بار راه را بر الاغ بلعام مى‏بندد: بار نخست الاغ رم کرده، بار دوم بین دو دیوار، پاى بلعام را به دیوار فشرده، بار سوم مى‏خوابد. حیوان که هر بار از دست بلعام کتک مى‏خورده به قدرت خدا لب به سخن و اعتراض مى‏گشاید. بلعام پس از رسیدن به موآب، سه بار و هر بار در جایى متفاوت از دیگرى درصدد نفرین بر بنى‏اسرائیل برمى‏آید؛ اما هر بار خواست خداوند مبنى بر تعریف و تمجید بنى‏اسرائیل و دعا براى آنان بر زبان وى جارى مى‏شود. بالاق ناخشنود از این رویداد، او را روانه شهرش مى‏کند.^[10]

این گزارش خالى از تناقض (قس: اعداد 22: 20، 32- 34) و حذف و تحریف احتمالى به سود بنى‏اسرائیل نیست، زیرا بر اساس برخى گزارشهاى دیگر تورات، مردم موآب و مدیان پس از ناکامى بلعام در نفرین بنى‏اسرائیل و با پیشنهاد وى، زنان و دختران خود را با هدف به انحراف کشاندن قوم موسى علیه السلام به اردوگاه آنان روانه کردند.^[11] پس از شیوع فحشا، 000/ 24 نفر به کیفر گناه و بر اثر بیمارى مى‏میرند^[12]؛ همچنین شمار فراوانى نیز که به درخواست زنان، در مراسم قربانى بتهاى آنان شرکت کرده و ضمن خوردن از گوشت قربانیها، بر بتها سجده کرده بودند به سبب ارتداد و به فرمان خدا و به دست موسى و یارانش کشته مى‏شوند.^[13] بنابر گزارش تورات، بلعام سرانجام همراه حاکمان مِدْیان و به دست بنى‏اسرائیل کشته مى‏شود.^[14] ناکامى بلعام در نفرین بر بنى‏اسرائیل، تکلم الاغ او و به انحراف و ارتداد کشاندن بنى‏اسرائیل در عهد جدید نیز بازتاب یافته و از بلعام به عنوان نماد عالمى کذّاب، رشوه خوار و مفسد یاد شده است که موجب انحراف و گمراهى دینى‏ مردم مى‏شود^[15]؛ همچنین در منابع اهل کتاب از پیدایش برخى فرقه‏هاى مذهبى یاد شده است که به پیروى از آموزه‏هاى بِلعام، زنا کرده و از گوشت قربانیان بتها مى‏خورده‏اند.^[16]

نام بَلعم باعورا در قرآن نیامده؛ اما از اعلام غیر مصرّح آن است و همه مفسران شیعه‏^[17] و سنّى‏^[18] هرچند با دیدگاهى متفاوت، در ذیل آیات 175- 176 اعراف/ 7 به گزارشى از سرگذشت وى پرداخته‏اند: «واتلُ عَلَیهِم نَبَا الَّذى ءاتَینهُ ءایتِنا فَانسَلَخَ مِنها فَاتبَعَهُ الشَّیطنُ فَکانَ مِنَ الغاوین* ولَو شِئنا لَرَفَعنهُ بِها ولکِنَّهُ اخلَدَ الَى‏الارضِ واتَّبَعَ هَوهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الکَلبِ ان تَحمِل عَلَیهِ یَلهَث او تَترُکهُ یَلهَث ذلِکَ مَثَلُ القَومِ الَّذینَ کَذَّبوا بِایتِنا فَاقصُصِ القَصَصَ لَعَلَّهُم یَتَفَکَّرون». در این آیات، سخن از حکایت مردى است که به سبب دست یافتن به مراتب نسبتاً بالایى از علم و معنویت، از برخى مواهب خاص الهى برخوردار بوده و مى‏توانسته بر اساس آن به مراتب برترى نیز دست یابد؛ اما پیروى از شیطان و خواهش نفسانى، وى را به تکذیب آیات الهى واداشت و در نتیجه او مواهب یاد شده را از دست داد و در جرگه گمراهان درآمد.

او در این آیه به سگ تشبیه شده است که در هر حال له له مى‏زند؛ چه او را طرد کرده و برانند یا به حال خود رهایش سازند. به گفته مفسران، وى به پست‏ترین موجود در پست‏ترین حال آن تشبیه شده است‏^[19]؛ اما در وجه شبه به اختلاف گراییده‏اند؛ برخى با این توضیح که له له زدن سگ برخلاف بعضى دیگر از حیوانات، ویژگى ذاتى آن است و به زمان تشنگى، خستگى و بیمارى آن اختصاص ندارد، تشبیه را کنایه از این دانسته‏اند که موعظه و دعوت به حق و عدم آن براى بلعم و منکرانى چون او یکسان است و آنان در هر صورت به گمراهى مى‏روند. پستى و زبونى و نیز آزار و اذیت مؤمنان پس از گمراهى از سوى بلعم نیز به عنوان وجه شبه یاد شده است‏^[20]؛ ولى تأمل در آیه نشان مى‏دهد که تشبیه‏ یاد شده به این پرسش محتمل مى‏پردازد که چگونه بلعم به رغم برخوردارى از آیات الهى گمراه شد؟ در پاسخ باید گفت کسى که برده هوا و هوس خویش است فرجامى جز گمراهى ندارد؛ چه مانند بلعم از آیات الهى برخوردار یا از آن بى‏بهره باشد، زیرا وابستگى شدید به دنیا و خواهشهاى نفسانى، رویگردان شدن از راه خدا را به یک ویژگى رفتارى ثابت براى او تبدیل مى‏کند.^[21]

خداوند، هدف از یادکرد این حکایت را عبرت گرفتن کسانى مى‏خواند که به تکذیب آیات الهى مى‏پردازند، باشد که آنان را به اندیشه و تأمل در فرجام کار خویش وادارد.

اینکه آیات یاد شده یک رخداد تاریخى و سرگذشت شخصى معین را گزارش مى‏کند یا فقط به بیان مَثَلى براى تکذیب‏کنندگان آیات الهى مى‏پردازد مورد اختلاف است، چنان‏که صاحبان دیدگاه نخست نیز در مورد اینکه شخص یاد شده، بلعم است یا فردى دیگر، به اختلاف گراییده‏اند. بر اساس دیدگاه مشهور مفسّران شیعه‏^[22] و سنى‏^[23]، مورخان مسلمان‏^[24] و نیز برخى احادیث اسلامى‏^[25]، آیات یادشده، حکایت سرگذشت بلعم‏باعوراست. البته این گروه درباره نسب، زیستگاه‏^[26] و سبب گمراهى بلعم و تفسیر «ءایتنا» در تعبیر «ءاتینه ءایتنا» (اعراف/ 7، 175) اختلاف دارند؛ برخى او را از بنى‏اسرائیل‏^[27]، برخى دیگر از نوادگان لوط^[28] و نیز داماد وى‏^[29] مى‏دانند، چنان‏که بعضى هم ظاهراً به سبب اشتراک در نام پدر، او را با لقمان حکیم یکى پنداشته‏اند که عرب جاهلى، با حکایتهاى او آشنا بوده است، در حالى که نسب لقمان و تصویر قرآنى او (لقمان/ 31، 12- 13، 16- 19) با نسب و شخصیت بلعم و نیز آیات مورد بحث، کاملًا تفاوت دارد.^[30]

اینکه مراد از «ءایتنا» چیست؟ برخى آن را «نبوت» پنداشته‏اند که به سبب ناسازگارى با عصمت انبیا، از سوى دانشمندان شیعه‏^[31] و شمارى از مفسران اهل سنت‏^[32]، دچار چالش جدّى شده است. تفسیر آن به «اسم اعظم»^[33] را نیز شیخ طوسى برنمى‏تابد.^[34] استجابت دعا، برخوردارى از معارف تورات، علم و حجج‏^[35] از موارد دیگرى است که در تفسیر آن گفته شده است. سیاق آیات و تعابیر «فَانسَلَخَ مِنها» و «لَرَفَعنهُ بِها» نشان مى‏دهد که آیات یاد شده، از نوع «آیات نفسانى» و «کرامتهاى خاص باطنى» بوده است و به گونه‏اى راه شناخت خداوند را واضح و روشن به وى مى‏نمایانده که هیچ شک و تردیدى در شناخت حق برایش نمى‏مانده است.^[36]

در مقابل، برخى چون عبداللّه بن عمر، نزول آیه را درباره امیّة بن ابى‏صَلْت مى‏دانند که برخوردار از توان شعر و شاعرى و آشنا با کتب آسمانى، انتظار داشته است که وى پیامبر موعود باشد، براى همین و از سر حسادت، به تکذیب پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله پرداخت.^[37] این دیدگاه به احتمال زیاد برداشت ناصوابى از روایت منسوب به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله است که در برخى منابع روایى اهل سنت نیز آمده است. بر اساس این روایت مرسل، بلعم بن باعورا در میان بنى‏اسرائیل همانند امیة بن ابى صلت در میان مسلمانان خوانده شده است.^[38]

دیدگاه سومى نیز آن را درباره ابوعامر بن نعمان بن نصرانى، بنیانگذار مسجد ضرار مى‏داند^[39]؛ اما معاصر بودن دو شخص یاد شده با پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و دست کم آشنایى‏ مردمان مکه و مدینه با سرگذشت آن دو، با تعبیر «واتل علیهم نبأ الذى ...» سازگار نیست، زیرا دیگر کاربردهاى قرآنى این تعبیر نیز در ارتباط با حکایت قضایاى تاریخى و مربوط به گذشته مانند داستان هابیل و قابیل (مائده/ 5، 27)، نوح (یونس/ 10، 71) و ابراهیم (شعراء/ 26، 69) است و سرانجام، برخى در دیدگاهى کاملًا متفاوت و با نفى هر گونه شأن نزولى خاص، آیه را در مقام تمثیل حال تکذیب کنندگان آیات الهى مى‏دانند^[40]؛ رشید رضا با تأکید بر این نظر، اساساً روایات وارد شده در این باره را از اسرائیلیات شمرده، مردود مى‏داند.^[41] این دیدگاه با ظاهر آیات که در مقام گزارش رخدادى خارجى است سازگار نیست.^[42]

چرایى و چگونگى انحراف بلعم موضوع دیگرى است که روایات تاریخى و تفسیرى در جزئیات آن به داستانپردازى و اختلاف گراییده‏اند.^[43] روایت مشهور همان داستان نفرین بر بنى‏اسرائیل و به فساد و ارتداد کشاندن آنها به وسیله زنان مدیان است.^[44] بر اساس روایت دوم، دنیاطلبى و حسادت بلعم به موسى علیه السلام زمینه‏ساز گرایش وى به فرعون شد و فرعون از او خواست براى دستگیرى موسى علیه السلام و بنى‏اسرائیل دعا کند.^[45] برخى گزارشها حاکى است که وى از علماى مشهور و مبلغان توانمند بنى‏اسرائیل بود که در پى وعده‏هاى فرعون به او پیوست.^[46] گرایش به آیین پادشاه مدیان در پى تقدیم هدایا از سوى او به بلعم که از جانب موسى علیه السلام براى دعوت پادشاه به آیین توحیدى رفته بود و نیز دست کشیدن از فراخوان مردم به توحید در پى رشوه دادن آنان، از روایتهاى وارد شده دیگر در این زمینه است.^[47]

موقعیت ممتاز علمى، دینى و صاحب کرامت بودن بلعم، گمراهى و انحطاط وى به سبب پیروى از هواى نفس و دنیاگرایى، ارتباط وى با بنى‏اسرائیل، داستان خوددارى الاغ وى از حرکت، از موارد مشترکى است که در گزارش تورات و منابع تفسیرى، تاریخى، روایى و داستانى مسلمانان با جزئیاتى متفاوت به چشم مى‏خورد. در برخى احادیث، الاغ بلعم درکنار ناقه صالح و سگ اصحاب کهف یاد شده است که استثنائاً وارد بهشت مى‏شوند.^[48]

 

نام کتاب: اعلام القرآن‏

نویسنده: فرهنگ و معارف قرآن‏

موضوع: توضیح اعلام مصرح و غیر مصرح قرآن‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: 3

ناشر: مؤسسة بوستان کتاب‏

مکان چاپ: قم‏

سال چاپ: 1385

نوبت چاپ: اول

 

---

[1] ( 1). کتاب مقدس، اعداد 22: 5

[2] ( 2). قاموس کتاب مقدس، ص 187

[3] ( 3). همان، ص 188

[4] ( 4). کتاب مقدس، اعداد 22: 6

[5] ( 5). همان 24: 16

[6] ( 6). همان 22: 5؛ قاموس کتاب مقدس، ص 645

[7] ( 7). کتاب مقدس، اعداد 24: 17، 25

[8] ( 8). المعارف، ص 41؛ قاموس الکتاب المقدس، ص 189

[9] ( 9). قاموس کتاب مقدس، ص 187- 188

[10] ( 1). کتاب مقدس، اعداد 22: 1، 41؛ 23: 1، 30؛ 24: 1، 25

[11] ( 2). همان 25: 1، 6، 8، 16- 17؛ 31: 15، 17

[12] ( 3). همان: 9؛ تفسیر بغوى، ج 2، ص 179

[13] ( 4). همان: 2، 5

[14] ( 5). همان 31: 8

[15] ( 1). کتاب مقدس، نامه دوم پِطْرُس، 2: 14، 16؛ مکاشفات یُوحَنّا 2: 3؛ نامه یِهُوداه، 11

[16] ( 2). همان؛ مکاشفات یوحنّا 2: 14؛ قاموس الکتاب المقدس، ص 509

[17] ( 3). تفسیر قمى، ج 1، ص 275؛ مجمع‏البیان، ج 4، ص 768؛ المیزان، ج 8، ص 337- 338

[18] ( 4). جامع‏البیان، مج 6، ج 9، ص 160- 174؛ التفسیر الکبیر، ج 15، ص 52، 57؛ الدرالمنثور، ج 3، ص 608، 612

[19] ( 5). جامع البیان، مج 6، ج 9، ص 173؛ الکشاف، ج 2، ص 178؛ مجمع البیان، ج 4، ص 770

[20] ( 6). جامع البیان، مج 6، ج 9، ص 173؛ التبیان، ج 5، ص 34؛ مجمع البیان، ج 4، ص 770

[21] ( 1). ر. ک: المیزان، ج 8، ص 333

[22] ( 2). تفسیر عیاشى، ج 2، ص 42؛ التبیان، ج 5، ص 32؛ المیزان، ج 8، ص 337- 338

[23] ( 3). جامع البیان، مج 6، ج 9، ص 166، 173؛ تفسیر قرطبى، ج 7، ص 203- 204؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 275، 278

[24] ( 4). تاریخ طبرى، ج 1، ص 437؛ تاریخ حبیب السیر، ج 1، ص 104؛ تاریخ یعقوبى، ج 1، ص 40

[25] ( 5). تحف العقول، ص 311؛ بحارالانوار، ج 75، ص 290

[26] ( 6). تاریخ طبرى، ج 1، ص 258؛ تاریخ ابن خلدون، ج 2، ص 87؛ قصص الانبیاء، ص 209

[27] ( 7). تاریخ طبرى، ج 1، ص 259؛ کشف الاسرار، ج 3، ص 787؛ تفسیر بغوى، ج 2، ص 179

[28] ( 8). قصص‏الانبیاء، ص 209؛ مجمع‏البیان، ج 4، ص 768

[29] ( 9). المعارف، ص 41؛ دائرةالمعارف الاسلامیه، ج 4، ص 86،« بلعم»

[30] ( 10). قصص الانبیا، ص 209، 312؛ فرهنگ اساطیر، ص 128

[31] ( 1). التبیان، ج 5، ص 32؛ مجمع البیان، ج 4، ص 769

[32] ( 2). التفسیر الکبیر، ج 15، ص 54؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 276؛ تفسیر قرطبى، ج 7، ص 203

[33] ( 3). جامع‏البیان، مج 6، ج 9، ص 164؛ تفسیر قمى، ج 1، ص 275

[34] ( 4). التبیان، ج 5، ص 32

[35] ( 5). جامع‏البیان، مج 6، ج 9، ص 165-/ 166؛ التبیان، ج 5، ص 31- 32

[36] ( 6). المیزان، ج 8، ص 332- 333

[37] ( 7). جامع البیان، مج 6، ج 9، ص 164؛ التبیان، ج 5، ص 31؛ مجمع البیان، ج 4، ص 768

[38] ( 8). الجامع الصغیر، ج 2، ص 535؛ فیض القدیر، ج 5، ص 660؛ کنزالعمال، ج 3، ص 577

[39] ( 9). تفسیر قرطبى، ج 7، ص 203؛ کشف الاسرار، ج 3، ص 790؛ التفسیر الکبیر، ج 15، ص 54

[40] ( 1). جامع‏البیان، مج 6، ج 9، ص 173؛ تفسیر قرطبى، ج 7، ص 205؛ تفسیر بغوى، ج 2، ص 180

[41] ( 2). تفسیر المنار، ج 9، ص 405، 416

[42] ( 3). المیزان، ج 8، ص 332

[43] ( 4). ر. ک: الکامل، ج 1، ص 200- 201؛ جامع‏البیان، مج 6، ج 9، ص 164، 172؛ تاریخ دمشق، ج 10، ص 396، 405

[44] ( 5). جامع البیان، مج 6، ج 9، ص 166، 169؛ تاریخ دمشق، ج 10، ص 396، 406؛ تفسیر قرطبى، ج 7، ص 203- 204

[45] ( 6). الکامل، ج 1، ص 200- 201؛ تاریخ طبرى، ج 1، ص 258

[46] ( 7). تفسیر قرطبى، ج 7، ص 203؛ نمونه، ج 7، ص 14

[47] ( 8). تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 275؛ تفسیر قرطبى، ج 7، ص 203

[48] ( 1). تفسیر قمى، ج 1، ص 275؛ بحارالانوار، ج 8، ص 195؛ ج 14، ص 423؛ سفینةالبحار، ج 1، ص 259