آخرین آیه و سوره
- جمعه مهر ۲۴ ۱۳۹۴، ۰۹:۴۷ ق.ظ
- ۰ حرفهای شما
محمد هادی معرفت
در روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام آمده است که آخرین سوره،سوره نصر است.
در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایههای آناستوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفتهاند: بسم الله الرحمانالرحیم،اذا جاء نصر الله و الفتح،و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا،فسبح بحمد ربکو استغفره انه کان توابا (1).با نزول این سوره،صحابه خرسند شدند.زیرا پیروزی مطلقاسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایههای دین را بشارت میداد.ولی عباس عمویپیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد.پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:
«ای عم چرا گریانی؟»گفت:«به گمانم از پایان کار تو خبر میدهد».پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمود:«همان گونه است که گمان بردهای».پیامبر پس از آن دو سال بیشتر زیستنکرد (2).
امام صادق علیه السلام فرمود:«آخرین سوره،اذا جاء نصر الله و الفتح است» (3).
از این عباسنیز روایتشده که آخرین سوره،سوره نصر است (4) و نیز روایتشده است:آخرینسوره،سوره برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد وپیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند (5).
در بسیاری از روایات آمده است:آخرین آیه که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد این آیهبود: و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون (6).
جبرئیل آن را نازل کرد و گفت:آن را در میانه آیه ربا و آیه دین(پس از آیه شماره 280)
از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنا بر قولی 7 روز ادامهحیات نداد (7).
احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی(متوفای سالهای پس از292)در تاریخ خود چنین آورده است:«گفتهاند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبراکرم صلی الله علیه و آله این آیه بود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلامدینا (8) ،-سپس در ادامه میگوید:-و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزولآن در روز نصب مولی امیر المؤمنین علی بن ابی طالب در غدیر خم بوده است» (9).
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است،زیرا سوره نصر در سال فتحمکه(عام الفتح)که سال هشتم هجرت بود،نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح،
برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفتهاند،مصدر بودن آیه به«واو»عاطفه،با نزول انفرادی آیهسازش ندارد.ولی باید توجه داشت-بر فرض صحت روایت-مصدر شدن آیه به«واو»از آن جهت است تاتکمله آیه قبل قرار گیرد گر چه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد.علاوه مصدر شدنجملههای بدون سابقه،به«واو»در استعمالات عربی فراوان است:«و لقد امر علی اللئیم یسبنی. فمضیت ثمةقلت لا یعنینی».«و رب قائلة یوما بذی سلم.این الطریق الی حمام منجاب».و در قرآن نیز فراوان یافتمیشود که بر سر آیاتی«واو»آمده که با آیات قبل رابطهای ندارند.مثلا: «انما قولنا لشیء اذا اردناه ان نقول لهکن فیکون.و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا...و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم...» (سوره نحل 43-40)آیه نخست در امر تکوین است.آیه بعد در رابطه با مهاجرت.آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبرانپر واضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی در پی بتشدهاند.
راه جمع میان این روایات بدین گونه است کهبگوییم:آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستینآن، سوره برائت است.اما آیه و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله...» (10) طبق روایتماوردی در منی به سال حجة الوداع نازل گردید (11).بنابر این نمیتواند آخرین آیهباشد،زیرا آیه«اکمال»پس از بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از حجة الوداع در غدیر خم بین راهنازل شده است.پس گفته ابن واضح یعقوبی،صحیحتر به نظر میرسد،زیرا سورهبرائت،پس از فتح مکه،در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت(سال حجة الوداع)نازل شده است.علاوه بر آن،سوره مائده مشتمل بر یک سریاحکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را میرساند.به ویژه آیه«اکمال»که ازپایان کار رسالتخبر میدهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پسآخرین سوره کامل،سوره نصر است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایانکار رسالت را خبر میدهد،آیه«اکمال»است. گر چه ممکن استبه اعتبارآیات الاحکام،آخرین آیه: و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله (12) باشد که در سوره بقرهضبط و ثبتشده است.
پینوشتها:
1- نصر 110:3-1.
2- تفسیر طبرسی،ج 10،ص 554.
3- تفسیر برهان،ج 1،ص 29.
4- الاتقان،ج 1،ص 27.
5- تفسیر صافی،ج 1،ص 680.
6- بقره 2:281.
7- تفسیر شبر،ص 83.تفسیر ماوردی،ج 1،ص 282.
8- مائده 5:3.
9- ابن واضح یعقوبی،تاریخ یعقوبی،ج 2.ص 35. سال نهم هجرت نازل شده است.
10- بقره 2:281.
11- تفسیر ماوردی(النکت العیون)ج 1،ص 63.زرکشی البرهان،ج 1،ص 186.
12- بقره 2:281.
