نام و القاب ابلیس

برابر برخى روایات، نام اصلى ابلیس، حارث (حرث) بوده است که بر اثر عبادت طولانى، او را «عزازیل»، یعنى عزیز خدا خطاب مى‏کردند.

وى پس از عُجب، «ابلیس» نامیده شد و پس از سر باز زدن از سجده و رانده شدن از درگاه الهى، «شیطان» نام گرفت.^[1]

نام‏هاى دیگر او، «ضریس، سرحوب، المتکوّن والمتکوّز»،^[2] و کنیه و القابش، ابومُرّه (ابوقره) ابوکردوس، ابولبینى (نام دختر وى)^[3] نائل، ابوالحسبان، ابوخلاف، ابودجانه است.^[4]

نژاد، لشکریان و حزب ابلیس‏

 

براساس تصریح آیات قرآن، ابلیس، ذریّه و فرزندانى دارد که به او در فریب انسان یارى مى‏رسانند: «إِلآَّ إِبْلِیسَ ... أَفَتَتَّخِذُونَهُ‏ و وَ ذُرّیَّتَهُ‏و أَوْلِیَآءَ مِن دُونِى وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوُّم». (کهف/ 18، 50) به گفته قتاده، به استناد احادیث در برابر ولادت هر انسان، خداوند به ابلیس نیز فرزندى عطا مى‏کند.^[5] بدین‏سان هر یک از فرزندان آدم شیطانى دارد که مأموریت دارد او را بفریبد؛^[6] چنان که فرشته‏اى دارد که او را به کارهاى نیک فرا مى‏خواند.^[7]

در روایات، سر سلسله فرزندان ابلیس و مأموریّت‏هاى آنان بدین شرح شناسانده شده‏اند:

1- 2. لا قیس و ولهان (ولها): در طهارت و نماز وسوسه مى‏کند.

3. هفاف: در صحرا و بیابان‏ها مردم را گمراه و سرگردان مى‏سازد.

4. مُرّه: بر ترویج موسیقى مبتذل و آلات لهو و لعب گمارده شده است.

5. زُلنبور (رکتبور): در بازار، بیهوده‏گویى، سوگند دروغ و تعریف از کالا را جلوه مى‏دهد.

6. ثبر (بتر): صاحبان مصیبت را به جزع، خراشیدن چهره، چاک زدن گریبان و ناشکیبایى فرا مى‏خواند.

7. اعور: در ترغیب آدمیان به مقاربت و آمیزش جنسى نامشروع «زنا و لواط» و انجام معامله‏هاى ربوى مى‏کوشد.

8. مسوط (مطرش، مشوط): اخبار و اطلاعات دروغ و بى‏پایه را بین مردم منتشر مى‏سازد.

9. داسم: اگر غذا بدون نام و یاد خدا صرف شود، او شرکت مى‏کند و اگر شخص بدون ذکر خداوند وارد منزل شود، در ایجاد اختلاف میان او و خانواده‏اش مى‏کوشد.^[8]

«لقوس» را نیز مأمور ایجاد دشمنى و اختلاف بین مردم، «ابیض» را مأمور وسوسه عابدان و نیکان‏^[9] و دختر ابلیس و دلهاث را عامل ترویج هم‏جنس‏بازى و خودارضایى میان زنان‏^[10] نام برده‏اند. نیز از شیطانى به نام «سرحوب» که در دریا سکونت دارد،^[11] شیطانى به نام «دهار» که در خواب با القائات خود به آزار مؤمنان مى‏پردازد^[12] و شیطانى به نام «خنرب» که در قرائت نماز اخلال مى‏کند،^[13] سخن گفته شده است. مطالب پیش‏گفته درباره ابلیس و حزب وى بر اساس احادیث و روایات بوده و بدیهى است بررسى صحت و سقم آن از عهده این نوشتار خارج بوده و باید در محل خود پیگیرى شود.

ابلیس در فریب آدمیان، افزون بر ذریّه، از کمک و همراهى لشکریان سواره و پیاده نظامى بهره مى‏برد که خداوند از تاختن آن‏ها بر انسان خبر مى‏دهد: «وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِم بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ». (اسراء/ 17، 64) این لشکریان روز قیامت به همراه ابلیس به جهنم خواهند رفت: «وَ جُنُودُ إِبْلِیسَ أَجْمَعُونَ». (شعراء/ 26، 95) به تصریح قرآن، ابلیس داراى حزبى است که پس از چیره شدن بر قلب انسان‏ها، و فراموشاندن یاد خدا، آنان را به عضویّت حزب خود درمى‏آورد و زیان‏کار مى‏سازد: «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطنُ فَأَنسَل- هُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُوْلل- کَ حِزْبُ الشَّیْطنِ أَلَآ إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطنِ هُمُ الْخسِرُونَ». (مجادله/ 58، 19)

بر اساس سخن امیر مؤمنان، على علیه السلام آنان که شیطان را معیار کار خود قرار دهند، شیطان نیز آنان را دام خود قرار مى‏دهد؛ در دل‏هاى آنان تخم مى‏گذارد و پس از ان که تخمها در سینه‏هاشان به جوجه تبدیل شد، آنها را در دامانشان پرورش مى‏دهد. در آن صورت ابلیس بر آنان به طور کامل استیلا یافته، آنان به مظهر و تجلّى ابلیس بدل مى‏شوند؛ پس آن‏گاه شیطان با چشم آنان مى‏نگرد و با زبان آنان سخن مى‏گوید.^[14] شاید در آن هنگام بتوان به تعبیر قرآن کریم، آنان را شیطان انسى‏ «شَیطِینَ الْإِنسِ» (انعام/ 6، 112) یا وسوسه‏گر انسى نامید: «مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ».

(ناس/ 114، 6)

پیشینه ابلیس در ادیان و مذاهب‏

 

اعتقاد به وجود شیطان و نیروهاى شرور در میان ادیان و مذاهب از دیرباز وجود داشته است؛ به همین جهت در متون مقدّس بسیارى از ادیان و مذاهب پیشین، از ابلیس، ماهیّت، گستره کوشش، کنام، فرجام و راه‏هاى مقابله با وى سخن گفته شده که در بسیارى از موارد، مشابه، بلکه هم‏سان و در برخى موارد متفاوت است.

تاریخ نگاران دین در میان ادیان ابتدایى و اقوام باستان، از اعتقاد بابلى‏ها در باره عامل دیوزدگى که آن‏را ارواح شیطان شریر مى‏دانستند و براى دفع آن به وسیله کاهنان از افسون‏هاى خاص استفاده مى‏کردند، سخن گفته‏اند.^[15]

 

در میان تیوتن‏ها، الهه لُکى‏ikoL عامل انواع شقاوت و بدبختى، مصائب و بلایا و پروردگار شیطان‏ها شناخته مى‏شد.^[16] اسلاوها از شیطان با واژه بسو/ مکروه و ناپسند، یاد مى‏کردند.^[17]

در هندوئیزم، نخستین وداى آثار از مجموعه وادهاى وابسته به ریگ ودا، لعنت، نفرین و دعاهاى دفع ارواح موذى را در بر دارد.^[18]

در میان چینیان نیز اعتقاد به وجود شیاطین رواج داشته و آنان را با نام کُوى () و ساکن در تاریکى مى‏شناخته‏اند.^[19]

در اوستا از شیطان با نام «انگر مینیو» و در پهلوى «اهرِمَن یا اهریمن یا آهِرْمَن» به معناى «مینوى ستیهنده و دشمن» و در ادبیات پارسى «گنا مینو» به معناى «مینوى از میان برنده و نابود کننده» و با وصف «مایل به از میان بردن و نابود کردن» یاد شده است.^[20] وجود انگرمینو چنان مسلّم انگاشته شده که مدار آموزه‏هاى زرتشت به اعتقاد به خداوندى اهوره مزدا و نقش‏آفرینى دو مینوى هم‏زاد، سپنت مینو (منشأ خیر) و انگره مینو (منشأ شر) در برابر یک‏دیگر بنا شده است.^[21]

ویژگى‏هاى او در اوستا چنین است: بدسرشت،^[22] نابکار،^[23] ناپاک،^[24] داراى‏ کیش زیان بخش‏^[25] فریفتارترین دیوان،^[26] زشت منش،^[27] مورد صد هزار نفرین،^[28] همه آلودگى و گند،^[29] همه تن مرگ،^[30] پرگزند^[31] تبه‏کار،^[32] مرگ آفرین،^[33] بدکُنش،^[34] سالار دیوان،^[35] نااشونِ (/ بد و ناپسند) هرزه.^[36]

در اوستا، منش، آموزش، خرد، پاورد، گفتار، کردار، دین و روان اهریمن، به طور کامل با اهوره مزدا^[37] مخالف و ناسازگار، بلکه هماره در کشمکش و ستیز با وى و سپند مینو و آفریدگان آن‏ها است.^[38]

در دین زرتشتیان، گستره قدرت و کوشش اهریمن با دیگر ادیان تفاوت عمده‏اى دارد؛ زیرا وى آفریدگار دیوان ضرر رساننده،^[39] بلکه پروردگار همه آفرینش‏هاى ناپاک‏^[40] و پتیارگان ستیهنده‏^[41] و عامل ایجاد 999/ 99 بیمارى‏^[42] چون درد، تب، ناخوشى، پوسیدگى، گندیدگى و مارگزیدگى،^[43] بلکه مرگ آفرین‏^[44] و قاتل نخستین گاو آفریده شده از سوى اهوره مزدا^[45] و خالق اژدها (مارهاى سرخ)^[46] و جانوران موذى چون وزغ، سنگ پشت یا موش صحرایى، مورهاى دانه کش‏^[47] و عامل آسیب رساندن به سرزمین‏هاى آفریده خدا^[48] و سبب برانگیختن پریان براى از کار بازداشتن ستارگانِ دربردارنده تخمه آب‏^[49] و موجب داغ زدن بر غَشِیان‏^[50] شناسانده شده است؛ با این‏همه، در مواردى چند ناتوان خوانده شده‏^[51] و هراس وى از تولّد زرتشت‏^[52] و ناتوانى او و دستیارانش در ضرر رساندن یا قتل زرتشت،^[53] بلکه گریز وى در برابر او و نیز فرّ ایرانى، عامل شکست او^[54] گزارش شده است و گفته شده که تهمورث بر اهریمن و دیوان، چیره شد و اهریمن را به پیکر اسبى درآورد^[55] و 30 سال سوار بر او بر دو کرانه زمین همى تاخت‏^[56] و در نهایت، از بشارت شکست منش بد و دروغ، گرسنگى، تشنگى، گریز اهریمن ناتوان بدکنش و شکست نهایى او و آغاز جهان اشه یا ازلى‏^[57] سخن به میان آمده است. کنام و جاى‏گاه اهریمن، اپاختر/ شمال‏^[58] و دوزخ تیره‏^[59] شناسانده شده است.

در اوستا، عوامل ناکامى و راه‏هاى مقابله با وى، برپا داشتن نماز «ایریمن ایشیه» که او و همه جادوگران و پریان را برمى‏اندازد^[60] و نمازِ «اهون ویریه» و نمازِ «اشم وهو» که موجب سوختن وى و خانه‏اش مى‏شود،^[61] و نیز نام‏هاى خداوند که همچون زرهى عامل نگهبانى از افراد در برابر نابکاران و اهریمن است‏^[62] و ستایش پسین و پیشین،^[63] بلکه واژگان هر نیایش‏^[64] و طهارت و پاکى‏^[65] دانسته شده است.

در بین یهود و مسیحیت نیز ابلیس موجودى منفى و منفور شناخته مى‏شود؛ بر اساس نوشته قاموس کتاب مقدس، شیطان در حقیقت موجود و وجودش از بنى نوع بشر مشخّص‏تر است.^[66] در تورات، محکومیّت وى از سوى خداوند، از زبان فرشته‏اى بیان شده است.^[67] اگرچه در سفر پیدایش، عامل فریب آدم و حوا و هبوط آنان از بهشت، «مار» معرّفى شده،^[68]عهد جدید به صراحت، ضمن گزارش ماجراى اخراج وى از آسمان‏ها که به گونه‏اى متفاوت آمده است، مار را همان ابلیس شناسانده است:

پس در آسمان جنگى روى داد. میکاییل و فرشتگان زیر فرمان او با اژدها و فرشتگان خبیث او جنگیدند. اژدها شکست خورد و همراه فرشتگانش از آسمان رانده شد. بلى، این اژدهاى بزرگ یعنى آن مار قدیم که اسمش ابلیس یا شیطان است و همان کسى است که تمام مردم دنیا را مى‏فریبد، با تمام دار و دسته‏اش بر زمین افکنده شد.^[69]

در ادامه از قصد اژدها براى آزار و قدرت بخشى و تحریک موجودات شگفت به وسیله وى براى اشاعه کفر و سلطه بر همه مردم و گرویدن عدّه‏اى به پرستش آن شیاطین، سخن رفته است.^[70]

در کتاب مقدس ابلیس، مترادف شیطان،^[71] و «فرشته چاه بى‏انتها» دانسته شده که به زبان عبرى او را «ابدون» و به یونانى «اپولیون» به معناى نابود کننده‏^[72] مى‏خوانند. از ویژگى‏هاى او با تعابیر «رئیس دیوها»^[73] «رئیس ارواح ناپاک»^[74] «رئیس نیروهاى پلید»^[75] «از همان اوّل قاتل بود و از حقیقت نفرت داشت و در وجود او ذره‏اى حقیقت پیدا نمى‏شود. در ذات دروغ‏گو، پدر تمام دروغ‏گوها»^[76] «پدر واقعى‏ کفر پیشگان»^[77] و «دشمن شما که چون شیرى گرسنه، غرّان به هر سو مى‏گردد تا طعمه‏اى بیابد و آن را ببلعد»^[78] نیز یاد شده و بارها درباره وسوسه‏ها و فریب‏هاى وى هشدار داده شده است.

در کتاب مقدس، ابلیس از فرشتگان دانسته شده‏^[79] و گستره و قدرت کوشش وى چنان گسترده است که از او با عنوان: فرمان‏رواى این دنیا،^[80] حاکم این دنیاىِ پر از گناه‏^[81] و موجب جنون‏^[82] و صرع‏^[83] یاد، و به توانایى او از این که به شکلى حتّى به هیأتِ فرشتگانِ نور درآید تا مردمان را بفریبد، اشاره شده است.^[84]

عهد جدید، قساوت قلب را موجب سلطه شیطان معرّفى‏^[85] و به آدمیان چنین سفارش کرده است: «خود را به تمام سلاح‏هاى خدا مجهز کنید تا بتوانید در برابر وسوسه‏ها و نیرنگ‏هاى شیطان بایستید^[86]». از بخشش به دیگران براى جلوگیرى از بهره‏بردارى شیطان،^[87] و ازدواج جهت رهایى از وسوسه او^[88] و عدم پیوند با بى‏ایمانان،^[89] و تکیه بر خداوند، و استوارى‏^[90] به صورت راه‏هاى مقابله با وى سخن به میان آمده و آتش ابدى را سراى شیطان و ارواح شریر و فرجام وى دانسته است.^[91]

نام کتاب: ابلیس دشمن قسم خورده‏

نویسنده: على محمد آشنائى‏

موضوع: ابلیس و انسان‏

زبان: فارسى‏

تعداد جلد: 1

ناشر: بوستان کتاب‏

مکان چاپ: قم‏

سال چاپ: 1386

نوبت چاپ: سوم‏

 

---

[1] ( 2). تاریخ بلعمى، ج 1، ص 16؛ روح البیان، ج 8، ص 59؛ البدایة و النهایه، ج 1، ص 69؛ بحارالانوار، ج 60، ص 241

[2] ( 3). دائرةالمعارف الشیعیه، ج 2، ص 199

[3] ( 4). مجمع‏البحرین، ج 1، ص 239؛ روح البیان، ج 8، ص 59

[4] ( 5). ابلیس فى القرآن و الحدیث، ص 12؛ اعلام قرآن، ص 78؛ کشف‏الاسرار، ج 1، ص 145

[5] ( 1). کشف الاسرار، ج 5، ص 703

[6] ( 2). بحارالانوار، ج 60، ص 141

[7] ( 3). بحارالانوار، ج 60، ص 141

[8] ( 4). سفینة البحار، ج 1، ص 372؛ روض الجنان، ج 12، ص 367؛ کشف الاسرار، ج 5، ص 703

[9] ( 1). حقیقةالجن والشیاطین من الکتاب والسنه، ص 27

[10] ( 2). بحارالانوار، ج 14، ص 159؛ ج 60، ص 260

[11] ( 3). همان، ج 37، ص 32

[12] ( 4). همان، ج 43، ص 90

[13] ( 5). همان، ج 21، ص 364

[14] ( 1). نهج البلاغه، خطبه 7

[15] ( 2). تاریخ جامع ادیان، ص 51

[16] ( 1). همان، ص 80

[17] ( 2). همان، ص 82

[18] ( 3). همان، ص 97

[19] ( 4). همان، ص 227

[20] ( 5). اوستا، ص 1934

[21] ( 6). اوستا، پیشگفتار، ص 37

[22] ( 7). همان، یسنا 176

[23] ( 8). همان، بخش یسنه، ص 193؛ یشتها، ص 280

[24] ( 9). همان بخش یسنه، ص 227

[25] ( 1). همان، یسنا، ص 268

[26] ( 2). همان، یشتها، ص 290

[27] ( 3). همان، ص 587

[28] ( 4). همان، ص 587

[29] ( 5). همان، وندیداد، فرگرد 19، ص 871

[30] ( 6). همان، یشتها، ص 376 و 385

[31] ( 7). همان، ص 481

[32] ( 8). همان، ص 290

[33] ( 9). همان، ص 420

[34] ( 10). همان، ص 503

[35] ( 11). همان، وندیداد فرگرد، 19، ص 873

[36] ( 12). همان، وندیداد فرگرد، 22، ص 887

[37] ( 13). همان، یسنا، ص 176

[38] ( 14). همان، پیش‏گفتار، ص 38، پیوست 935

[39] ( 15). همان، یشتها، ص 303؛ یسنا، ص 138، 238

[40] ( 16). همان، پیوستها، ص 935

[41] ( 17). همان، ص 935

[42] ( 18). همان، وندیداد، فرگرد 22، ص 886

[43] ( 1). همان، فرگرد 20، ص 876-/ 878

[44] ( 2). همان، ص 873، 861، 420

[45] ( 3). همان، فرگرد 21، ص 879

[46] ( 4). همان، فرگرد 1، ص 659، 664

[47] ( 5). اوستا، وندیداد، ص 711، 803، 838

[48] ( 6). همان، ص 655

[49] ( 7). همان، یشتها، ص 338

[50] ( 8). همان، ص 314

[51] ( 9). همان، ص 503

[52] ( 10). همان، وندیداد، ص 861، 873

[53] ( 11). همان، ص 861، 873

[54] ( 12). همان، یشتها، ص 481

[55] ( 13). همان، ص 471-/ 473

[56] ( 14). همان، ص 489

[57] ( 1). همان، ص 382، 458

[58] ( 2). همان، ص 289

[59] ( 3). همان، ص 492، وندیداد، ص 861

[60] ( 4). همان، یشتها، ص 288

[61] ( 5). همان، ص 472

[62] ( 6). همان، ص 276

[63] ( 7). همان، ص 382، ص 458

[64] ( 8). همان، وندیداد فرگرد 9، ص 774

[65] ( 9). همان، فرگرد 19، ص 865

[66] ( 10). قاموس کتاب مقدس، ص 545

[67] ( 11). کتاب مقدس، زکریا، 3: 2

[68] ( 12). همان، سفر پیدایش 3: 2- 3

[69] ( 1). همان، مکاشفه، 12: 7-/ 10

[70] ( 2). همان، 13- 14

[71] ( 3). همان، 12-/ 10

[72] ( 4). همان، مکاشفه، 9: 11

[73] ( 5). همان، متى، 12: 24

[74] ( 6). همان، متى، 9: 34؛ مرقس، 3: 22

[75] ( 7). همان، افسیسان، 2: 2

[76] ( 8). همان، یوحنا، 8: 43-/ 45

[77] ( 1). همان

[78] ( 2). همان، نامه اوّل پطرس، 5: 8

[79] ( 3). قاموس کتاب مقدس، ص 545

[80] ( 4). کتاب مقدس، یوحنا، 12: 31- 32

[81] ( 5). همان، نامه دوم قرنتیان، 4: 3-/ 5

[82] ( 6). مرقس، 5: 1-/ 20

[83] ( 7). همان، 9: 17-/ 27

[84] ( 8). همان، نامه دوم قرنتیان، 1: 14-/ 16؛ قاموس کتاب مقدس، ص 546

[85] ( 9). کتاب مقدس، مرقس، 4: 15

[86] ( 10). همان، افسیسان، 6: 11

[87] ( 11). همان، نامه دوم قرنتیان، 2: 11

[88] ( 12). همان، نامه اول قرنتیان، 7: 5

[89] ( 13). همان، نامه دوم قرنتیان، 6: 12- 15

[90] ( 1). همان، نامه اول پطرس، 5: 8

[91] ( 2). همان، متى، 25: 41؛ نامه دوم قرنتیان، 11: 14